*****
© Jan Hordijk
Utrecht, 25 november 2022

Unieke uitvoering pacifistische aanklacht ‘De Oorlog’

In zijn oratorium ‘De Oorlog’ uit 1873 componeerde Peter Benoit een aanklacht tegen de waanzin van oorlog. Het werk beleeft nu bijna 150 jaren later zijn reveil door het Antwerp Symphony Orchestra met uitvoeringen in Nederland en België. En het werk is actueler dan ooit…

Eén van de bijzondere gebeurtenissen in het Vlaams-Nederlandse muziekleven van de laatste dertig jaren van de 19e eeuw waren de uitvoeringen van het oratorium ‘De Oorlog’ van de Vlaamse componist Peter Benoit (1834-1901). Aan de wereldcreatie op 16 augustus 1873 in Antwerpen en de Nederlandse première op 29 november 1889 in het Amsterdamse Concertgebouw werkten telkens ruim 700 uitvoerenden mee. Het Antwerp Symphony Orchestra brengt nu ‘De Oorlog’ naar Utrecht en Antwerpen in een reeks grote koorwerken van Benoit. De aftrap was in Tivoli Utrecht met bijna 300 medewerkers waaronder zeven vocale solisten, vijf koren en een groot symfonieorkest.

Het gedicht van den Belgische dichter Jan Van Beers heeft alle karakteristieken van de Vlaamse taal en doet voor onze oren zo nu en dan curieus aan. Er is een zekere mate van ongekunsteldheid gecombineerd met een neiging tot realisme, die het werk een heldere taal geven. In het eerste deel bezingt het vocale kwartet als de Aardgeesten de lente, het symbool voor de jeugd der mensheid. Men hoort de beken, de heiden, de winden, de bijen en een warmhartig genoegen spreekt uit het koor. De Mensch treedt op om te verklaren dat al wat zich op de aarde bevindt van hem is. De Nederlandse bariton Bastiaan Everink vertolkt met zijn heldengeluid uitstekend de hoogmoed, ook in de lastige lage momenten van de partij.

In het tweede deel wordt de idyllische toestand verstoord door de Geest der duisternis. De Vlaamse bas-bariton Charles Dekeyser zweept met zijn kernachtige en heldere stem de mens op elkaar te bestrijden om de macht. De muziek wordt schreeuwend, schrijnend, snerpend en snijdend. De Geest der duisternis wordt bijgestaan door het Geweld vertolkt door Everink, die in een knap gezongen baritonsolo zonder begeleiding “Mannen! genoeg geslapen” te wapen oproept. Strijdlustige krijgslieden, jammerende vrouwen en vervloekende arbeiders beschrijven vervolgens het gewoel van de naderende oorlog. Ten slotte bejubelt de Spotgeest – de lyrische Vlaamse bas-bariton Ivan Thirion – de vernielingen van de oorlog met “Heisa! Jubelt! Geesten der hel!”.

Daarna begint de oorlog en schetsen Aardgeesten en de Geesten der duisternis wat er op het slagveld gebeurt in een muzikale uitroep van wanorde. Men hoort kanongebulder en krijgsgeschreeuw, terwijl geesten juichen en spotten om de vernietiging van de mensheid. In een duet zingen de “verwinnaars” in hun overwinning de zegeliederen en hoort men van de “verwonnelingen” in hun ondergang de jammerklachten. De opening van de tweede akte van ‘Die Walküre’ komt hier om de hoek kijken. Met het ontroerende “U, Jehovah Sebaoth” voor kinderkoor met orgelbegeleiding eindigt dit gedeelte.

Het laatste deel stelt het toneel na de strijd voor. De taal wordt edeler, verheffender en zachter en ademt somberheid en rust. De verschrikkingen van de oorlog komen tot volle uiting in de visioenen van de Eerste gewonde. De Nederlandse tenor Frank van Aken maakt hier van zijn weeklachten een uiterst aangrijpend moment met een heel scala van stemkleuren. Het duet van een wanhopige Moeder – de mooie alt van de Nederlandse Cécile van de Sant – en de Tweede gewonde – de heldere bariton van de Noor Lars Terray uit het Groot Omroepkoor – laat intens de verschikkingen voelen. De Menschheid stelt uiteindelijk de vraag waarom de vloek des Heeren zo wreed op de wereld kleeft en concludeert “elk bemin zijn broeder gelijk zichzelf”. Geesten des lichts besluiten met de vredige lofzang “Wanhoop niet, maar denk: daarboven waakt mijn God en Opperheer!”.

In ‘De Oorlog’ hebben dichter en componist elkaar begrepen en is er een fraaie overeenstemming tussen woord en muziek. Het is een werk dat – zoals Hannah Aelvoet in een essay beschrijft – “schreeuwt en verleidt, dat zweept en zalft […] nu eens zacht, dan weer strijdvaardig koorwerk, tot ontroerende scènes, beklijvende solo’s en adembenemende orkestuitbarstingen”. Het Handelsblad van Antwerpen schreef echter bij de wereldcreatie: “er mogen al eenige gedeelten in voorkomen, die niet van langdradigheid zijn vrij te pleiten”.

Benoit nam verschillende verven op zijn palet en vreesde niet voor het aanwenden van scherpe kleuren. Er zit geest en kleur in zijn muziek, die doet denken aan Wagner en Berlioz. Tegenover afwijkende combinaties en dissonanten staan prachtige momenten, want Benoit bezit een melodische gave waardoor ook de lyrische gedeelten goed tot hun recht komen.

Alle lof voor de Nederlandse dirigent Jac van Steen, die de uitvoering van dit reuzenwerk met meesterhand beheerste. Het Antwerp Symphony Orchestra, het Groot Omroepkoor koor, het Laurens Collegium, het Octopus Kamerkoor, het Meisjes Jeugdkoor Waelrant en het Waelrant Kinderkoor+ klonken vol bezieling en energie, terwijl op de achtergrond het orgel bespeeld werd door Peter Van de Velde. De Belgische sopraan Katrien Baerts klinkt prachtig helder in de vocale kwartetten.

De toejuichingen van de bezoekers maakten hoorbaar, dat zij enthousiast waren door deze unieke uitvoering. In 2023 verschijnt van het Antwerp Symphony Orchestra een CD-box met de volledige reeks live-opnamen van de grote koorwerken van Benoit, waaronder deze ‘De Oorlog’.