****
© Hans Jörg Michel
Duisburg, 12 mei 2022

“Der Krieg ist aus”

In deze tijd waarin totalitaire heersers duizenden jonge mannen de dood in sturen, is de opera ‘Der Kaiser von Atlantis’ van Viktor Ullmann weer actueel. Ullmann werd zelf slachtoffer van zo’n dictatoriaal regiem toen hij in 1944 na de repetities van deze opera in het concentratiekamp Theresienstadt samen met zijn tekstdichter Peter Kien naar Auschwitz werd gedeporteerd en daar werd vermoord. Inmiddels is ‘Der Kaiser von Atlantis’ een repertoire-opera geworden, die elk jaar wereldwijd meerdere nieuwe producties beleeft.

Der Kaiser von Atlantis’ van de Tsjechische componist Viktor Ullmann (1898-1944) en zijn landgenoot tekstdichter Peter Kien (1919-1944) gaat over Kaiser Overall, die tot de zegenrijke oorlog van alles tegen allen oproept. De tiran krijgt echter tegenstand van de dood zelf, die niet duldt dat een ander dan hijzelf over het sterven beslist en vervolgens zijn diensten weigert. De opera beeldt de gruwelijkheid van totalitaire regiems uit en is een typisch voorbeeld van kunst als verzetsmiddel.

De Deutsche Opera am Rhein (DOR) opende in 2020 het seizoen in Düsseldorf met een nieuwe productie van ‘Der Kaiser von Atlantis’ en deze enscenering van de Italiaanse regisseuse Ilaria Lanzino beleeft nu haar première in het Theater Duisburg. Lanzino geeft een abstracte visie op de opera, safe en niet-duidend. In het futuristische decorontwerp van Emine Güner zijn touwen over het toneel gespannen, waardoor meerdere tussenruimten ontstaan. In het centrum daarvan vormen de touwen een kooi, wellicht bedoeld als een soort gevangenis waaruit Kaiser Overall zich dient te bevrijden.

De personenregie bevat aardige momenten. Zo zijn in de opening van de eerste scène de Harlekin (die onder tranen niet meer kan lachen) en Der Tod (als een afgedankte soldaat) tijdens hun duet met een touw verbonden. Na zijn Tod-Verweigerung neemt Der Tod aan de zijkant van het toneel plaats en aanschouwt met enige spot wat hij teweeg heeft gebracht. Der Lautsprecher en Der Trommler – de beambten van Der Kaiser – zijn gekleed als futuristische stripfiguren. Der Kaiser is een bronzen beeld, dat in de finale transformeert naar sterveling. Dit nadat hij met Der Tod had afgesproken dat hij zelf als eerste zou sterven, opdat Der Tod zijn werk weer oppakt.

Het is een genoegen de opera in de kamermuzikale versie te horen met één eerste en één tweede viool, een altviool, een cello en een contrabas. Hierdoor komt het karakter van het werk – nu eens bitter, dan weer brutaal en soms zelfs fragiel – beter tot uiting dan in de rondere klank van een grote orkestbezetting. Gelukkig is het aantal toetsinstrumenten niet gereduceerd en hoort men een klavecimbel, een piano én een harmonium. Alle leden van Duisburger Philharmoniker spelen hun uitdagende partijen virtuoos onder leiding van de Duitse dirigent Christoph Stöcker, Kapellmeister en Repetitor bij DOR.

Er zijn zeven zangers en niet zes (in Theresienstadt was er een dubbelrol van Der Soldat/Harlekin). Met de talentvolle Iers-Amerikaanse bariton Emmett O’Hanlon – sinds 2019/20 ensemblelid bij DOR – is Der Kaiser ideaal bezet. Hij heeft een mooi, lyrisch timbre met grote dramatische mogelijkheden, ook al behoeft zijn Duits nog aandacht. De Australiër Luke Stoker – ook sinds 2019/20 ensemblelid bij DOR – zingt Der Tod met sonore bas maar verliest resonansen in de hoogte. De Duitse bas Thorsten Grümbel – sinds 2012/13 terug bij DOR als ensemblelid – toont zijn enorme ervaring in de partij van Der Lautsprecher.

Er waren twee invallers wegens ziekte. De Duitse tenor Martin Koch – van het ensemble uit Keulen – zingt Harlekin fraai open en breed en met grote, stralende stem. Ook de Mexicaanse mezzo Rosario Chávez viel in en heeft voor Der Trommler een uitstekende hoogte, maar niet het dramatische geluid. Per abuis had zij het toneel verlaten en miste zij haar bijdrage voor de Tod-Verweigerung in de finale van de eerste scène, waardoor dit hoogtepunt van de opera in duigen viel. De Duitse sopraan Anke Krabbe als Bubikopf – sinds 2000/01 ensemblelid DOR – en de Oekraïense tenor Sergej Khomov als Der Soldat – sinds 1996/97 ensemblelid DOR – vormen een bevallig liefdespaar.

Geschrapt is helaas de dialoog van Der Tod en Overall voor diens Abschiedsaria, waarin verhelderd wordt dat Der Tod zijn werk weer oppakt als Der Kaiser zich als eerste opoffert. Een dramaturgische misser. Wel brengt Der Kaiser in de finale de cynische, dramaturgisch sterkere versie van de Abschiedsaria “Der Krieg is aus” op tekst van Kien en niet de andere, afgezwakte versie van Ullmann voor deze slotaria “Vor allem, was geschieht”. Uiteindelijk zingt Der Kaiser “O wär mein Werk geglücket”. Zijn werk slaagde niet, maar deze productie van ‘Der Kaiser von Atlantis’ vooral muzikaal ten slotte wel.