Musici in Nazi Duitsland

Er zijn drie interessante documentaires over musici in Nazi Duitsland op DVD verschenen. De muzikale activiteiten en persoonlijke achtergronden van de tenor Max Lorenz, de dirigent Wilhelm Furtwängler en het Berliner Philharmoniker tijdens het Nazi regime worden hierin belicht.

Ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de Berliner Philharmoniker is de documentaire “Das Reichsorchester, die Berliner Philharmoniker und der Nationalsozialismus” uitgebracht. Het orkest stond in de Nazi jaren onder bescherming van Göbbels en werd gefinancieerd door het Derde Rijk en het ministerie van Propaganda. De leden genoten daardoor grote privileges en de musici hoefden bijvoorbeeld als enige mannen tot aan het einde van de oorlog niet in het leger. In het orkest waren verschillende lotgevallen en houdingen vertegenwoordigd, die allen met elkaar musiceerden. Er waren overtuigde Nazi’s, die lid waren van de NSDAP, maar ook vier “half-joden”, die steeds moesten vrezen om gedeporteerd te worden en “onpolitici” en meelopers, de meerderheid van de musici die zich afzijdig hield. Vier joodse orkestleden hadden het orkest voor 1935 al verlaten. Aan de hand van vele documenten, foto’s, filmbeelden en herinneringen stellen de makers van de documentaire  zich de vragen: “Hoe kon het zover komen?” en “Hoe kon het na 1945 verdergaan?” Na de Duitse capitulatie kwam er een informeel treffen van de leden, waaruit bleek dat de meesten van hen en een aantal instrumenten en partituren het overleefd hadden.  De ex-Nazi’s werden “verbannen” naar operaorkesten en de Berliner Philharmoniker trad op 26 mei 1945 alweer voor het eerst op met de ouverture van ‘Ein Sommernachtstraum’ van de joodse componist Mendelssohn. Een zeer interessante film en zorgvuldig gedocumenteerde studie. (Arthaus Musik 101 452)

In de documentaire “Furtwängler’s Love” vertelt Elisabeth Furtwängler over de grote liefdes van haar echtgenoot dirigent Wilhelm Furtwängler (1886 – 1954). Zijn liefde voor haar met wie hij in 1943 trouwde, zijn liefde voor het dirigeren waarmee hij zijn bevlogenheid voor de muziek uitdrukte en zijn liefde voor het componeren, zijn geheime hartstocht. Toch stelt deze geromantiseerde documentaire enigszins teleur door het non-informatieve karakter en de onderbelichte rol van Wilhelm Furtwängler in de Tweede Wereldoorlog. Furtwängler werkte door in Nazi Duitsland, omdat hij volgens Elisabeth in een ander land uit heimwee zelfmoord gepleegd zou hebben, zoals Stefan Zweig had gedaan. Furtwängler probeerde zich in Nazi Duitsland nog wel sterk te maken voor joodse musici, waaronder de vier “half-joodse” orkestleden van de Berliner Philharmoniker. Wie meer wil weten over Furtwängler’s rol in de Tweede Wereldoorlog is er de film ‘Taking sides’ van regisseur István Szabó uit 2001. Zeer aantrekkelijk is deze uitgave echter met name door de ruim vijf uur (!) bonus mp3-files met interviews, repetities en voordrachten van Furtwängler. Voordrachten onder andere naar aanleiding van ‘Otello’ en ‘Der Freischütz’ en fragmenten van een minuut durende voordracht ter gelegenheid van zijn 25-jarige jubileum bij de Berliner Philharmoniker tot een twee uur durend gesprek met studenten van de Berlijnse Musikhochschule. Voor de echte liefhebber! (Arthaus 101 811)

De DVD “Max Lorenz: Wagner’s Mastersinger, Hitler’s Siegfried” is het interessante verhaal van één van de grootste Heldentenoren aller tijden. De documentaire werd in 2008 al uitgezonden op de Zwitserse televisie en bevat interviews met onder anderen de zangers Dietrich Fischer-Dieskau, Waldemar Kmentt, Rene Kollo en Hilde Zadek. Max Lorenz (1901 – 1975) was de meest favoriete zanger van Hitler. Hij werd in Dresden ontdekt door Richard Strauss, die hem in 1928 al de hoofdrol aanbood in de wereldpremière van ‘Die Ägyptische Helena’. Vanaf 1931 zong Lorenz in Bayreuth. Het was geen geheim dat Richard Wagner’s zoon Siegfried Wagner (1869 – 1930) zich aangetrokken voelde tot jonge mannen* en hij introduceerde Lorenz aan zijn vriend Franz Stassen, die als tekenaar van Wagnerthema’s Lorenz gebruikte als model. Lorenz kreeg vele huwelijksaanzoeken van jonge dames, maar dit betekende niet veel voor hem. In 1932 was hij getrouwd met de joodse Charlotte (Lotte) Appel, die op aandringen van Lorenz in het openbaar niet van zijn zijde week. Ook niet in de oorlogsjaren tot afschuw van de Nazi’s. Na een incident in 1943 waarbij Lotte en haar moeder van hun bed werden gelicht en Lorenz dreigde een voorstelling van ‘Tristan und Isolde’ niet meer te zingen kregen zij van Göring persoonlijk “Sonderschutz”. Een ander incident dat in deze documentaire belicht wordt, speelde in 1937 toen Lorenz “in fragrante” betrapt was met een jonge man en een proces volgde. Hitler deelde de weduwe van de inmiddels overleden Siegfried Wagner, Winifred Wagner (1897 – 1980), mee dat Lorenz niet meer mocht optreden in Bayreuth en Winifred dreigde daarop met sluiting van Bayreuth als haar beste tenor niet zou zingen. Hierna trok Hitler het proces in. Het was ook Winifred Wagner die een jaar later de homoseksuele bariton Herbert Janssen (1892 – 1965) volgens zijn zegge waarschuwde voor zijn op handen zijnde arrestatie, waardoor hij tijdig Duitsland kon verlaten. Deze twee voorvallen waren van voordeel bij haar denazificatie na de Tweede Wereldoorlog. Deze DVD is een interessante documentaire over één van de meest gevierde Wagnertenoren ooit. Bijgevoegd is tevens een bonus CD met fragmenten van de uitvoering van ‘Siegfried’ uit Buenos Aires van 4 oktober 1938 met de eerste akte in haar totaliteit. De opname is van onschatbare waarde, omdat het de enige ‘Siegfried’ is die van Lorenz bewaard is gebleven. (Medici Arts 2056928)

* Siegfried Wagner – Erinnerungen (Stuttgart: J. Engelhorn Verlag, 1923)