© Michael Hörnschemeyer
‘Der Kaiser von Atlantis’ in Münster beklemmend tijdsdocument
Städtische Bühnen Münster heeft een indrukwekkend initiatief genomen Ullmanns ‘Der Kaiser von Atlantis’ op te voeren. Jonge musici van de Duitse stad Münster maken een beklemmende voorstelling van dit belangrijke tijdsdocument en houden hiermee een wrang testament in herinnering.
De componist Viktor Ullmann (1898 – 1944) werd in 1943 gevangen gezet in het concentratiekamp Theresienstadt, dat gold als doorgangskamp voor Joodse kunstenaars. Tussen 1941 en 1945 werden zo’n 140.000 Joden naar het kamp gestuurd. Daarvan stierven 33.000 aan honger en ziektes en werden 88.000 naar vernietigingskampen zoals Auschwitz en Treblinka gedeporteerd. In Theresienstadt componeerde Ullmann meer dan twintig werken, waaronder de opera ‘Der Kaiser von Atlantis oder der Tod dankt ab’ op tekst van medegevangene Peter Kien (1919 – 1944). De opera was geschreven voor de bariton Karel Berman (1919 – 1995) als de Dood, tenor David Grünfeld (1915 – 1963) als Harlekin, sopraan Marion Podolier als Bubikopf (1906 – ?), mezzosopraan Hilde Aronson-Lindt (1899 – 1982) als Der Trommler en bariton Walter Windholz (1907 – 1944) als de Keizer. Tot een opvoering kwam het echter niet, want met één van de grote transporten werden Ullmann, Kien, hun echtgenotes en ouders en ook Walter Windholz op 16 oktober 1944 naar het vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd, waar zij werden vergast.
‘Der Kaiser von Atlantis’ is een wrang testament van de misdaden van de Nazi’s. In de opera is het rijk Atlantis een metafoor voor Nazi-Duitsland. Daar heerst de wrede Keizer Overall over het slechte en corrupte rijk. Als hij de Dood opdracht geeft zijn leger te leiden in een oorlog voor zijn eigen roem, weigert de Dood en laat niemand meer sterven. Er ontstaat chaos en de Keizer realiseert zijn fout. De Dood wil zijn taken weer oppakken, mits de Keizer zijn eerste offer wordt. Ullmann zinspeelt in ‘Der Kaiser von Atlantis’ eenduidig op de gruweldaden van de Nazi’s. De trompet aan het begin citeert de dodendanstrio uit de symfonie ‘Asrael’ (Engel des doods) van de Tjechische componist Josef Suk. Thema’s als de Nazi-hymne “Deutschland, Deutschland, über all alles” van de Trommler en Martin Luthers koraal “Ein’ feste Burg ist unser Gott” – vaak door de Nazi’s gebruikt als propaganda – worden chromatisch vervreemd. Naast deze citaten is Ullmanns muziek harmonisch rijk en kenmerkt het zich door een gepolijst kontrapunt. De stijl strekt zich uit van puur reciteren via muzikaal onderbouwd spreken in melodrama, recitatieven en aria’s tot duetten, trio’s en kwartetten.
‘Der Kaiser von Atlantis’ beleefde haar wereldpremière pas in 1975. Dirigent Kerry Woodward bracht toen de opera naar Amsterdam met Roberta Alexander, Tom Haenen, Adriaan van Limpt en Inge Fröhlich. De eerste opname kwam tot stand in 1978 met Teresa Stratas, Richard Lewis, Siegmund Nimsgern, Janet Perry en Richard Cross, eveneens onder leiding van Kerry Woodward. ‘Der Kaiser von Atlantis’ werd vorig jaar nog opgevoerd in Berlijn, Hamburg en Krakau, dit jaar in Hannover en in februari volgende jaar in Boston met een nieuwe proloog. De Städtische Bühnen van de Duitse stad Münster heeft nu een indrukwekkend initiatief genomen door ‘Der Kaiser von Atlantis’ uit te voeren in een bijzonder samenwerkingsproject, waarin het TheaterJugendOrchesters van de Westfälischen Schule für Musik en het Sinfonieorchester Münster samenspelen. De jonge instrumentalisten musiceren gemotiveerd en men kan zich niet aan de indruk onttrekken, dat het orkest in Theresienstadt zo geklonken zou hebben. De zeven zangers zetten voortreffelijke personages neer. De ensemble-veteranen Donald Rutherford als Der Lautsprecher en Suzanne McLeod als Der Trommler met hun grote ervaring maken diepe indruk door stem en inzet en ondersteunen de vijf jonge solisten sterk. Vooral de talentvolle bariton Rafael Bruck als de Kaiser bezorgt met zijn atonale aria “Bin ich wahnsinnig” en zijn finale kippenvel. Regisseur Markus Kopf schetst scherp, bewogen en zonder schroom een zeer bedrukkende sfeer. De Lautsprecher in een wachttoren overziet de zwarte bühne boven het orkest, een Soldat (Mindaugas Jankauskas) doodt de Auschwitz-gevangenen door een bloedige handafdruk op hun portretten te zetten en de Kaiser gaat naakt zijn dood tegemoet, zoals de gevangenen in Auschwitz zich moesten uitkleden, voordat zij door een douche van Zyklon B werden vergast. Deze ‘Der Kaiser von Atlantis’ van de Städtische Bühnen Münster is een beklemmende en aangrijpende voorstelling van een belangrijk tijdsdocument.