***** Damien Lewis – Agent Josephine

Naast zangeres, danseres en actrice was de Amerikaans-Française Josephine Baker in de Tweede Wereldoorlog ook geheimagente, spionne en verzetsstrijdster. Over haar spionageactiviteiten was tot 2020 weinig bekend. Reden daarvan is dat zij zich niet beroemde op haar operaties, er zelf weinig over vertelde, dat de geheime diensten nauwelijks iets loslaten over spionnen en dat archiefstukken dikwijls geheim bleven.

In 2020 werd een aantal rapporten over Bakers activiteiten in de Tweede Wereldoorlog openbaar gemaakt. Naar aanleiding daarvan vroeg de Britse journalist en schrijver Damien Lewis (1966) zich af hoe het mogelijk was dat een vrouw, die wereldwijde faam genoot, zo’n schimmige rol kon vervullen als die van spion in de Tweede Wereldoorlog. 

Hij belandde in archieven en musea over de hele wereld en werkte tien jaar aan het project dat in 2022 resulteerde in het boek ‘Agent Josephine: American beauty, French hero, British spy’. Dit boek is nu door Marcel Misset (1961) in het Nederlands vertaald als ‘Agent Josephine; ‘Van Parijse artiest tot onverschrokken spion; de rol van Josephine Baker tijdens de Tweede Wereldoorlog’.

Haar carrière als artieste bleek voor Josephine Baker een uitstekende dekmantel om spionagetaken te verrichten. Daarnaast vormden haar moed, intuïtie, kalmte, oplettendheid en inzicht de juiste ingrediënten om informatie te verzamelen. Zo vernam Baker in 1939 op de Italiaanse ambassade in Parijs dat Mussolini een bondgenootschap met nazi-Duitsland zou gaan sluiten, iets waarvan nog geen enkele leider van de vrije landen afwist. Deze informatie schreef zij op haar onderarmen en op briefjes gespeld aan haar ondergoed – plekken waar niemand zou durven kijken – en speelde het door naar de autoriteiten.

In 1940 vestigde Baker zich op Château des Milandes in de Dordogne. Daar verzamelde zich een verzetsgroep, hield zij verzetslieden verborgen in de kelder en had zij een zendinstallatie en een wapenopslag. Vervolgens vertrok zij – onder het mom door te reizen voor optredens in Rio de Janeiro – naar het vrije Lissabon. In haar bladmuziek had zij met onzichtbare inkt informatie laten noteren over de bases van de Luftwaffe in Frankrijk. Deze notities konden via Lissabon worden doorgespeeld naar Londen. In Lissabon vergaarde zij tevens nog inlichtingen over de op handen zijnde oorlogspannen van Japan.

De Duitse troepen waren inmiddels via Spanje naar Spaans-Marokko overgestoken. Onder het mom van optredens in Marokko deed Baker contacten en informatie op in Casablanca. Terug op het Iberische schiereiland gaf zij concerten in Lissabon, Barcelona, Sevilla en Madrid en won zij inlichtingen in op party’s op ambassades en consulaten. Deze informatie bezorgde zij in juni 1941 in Marrakesh. In Marrakesh kreeg zij echter peritonitis (buikvliesontsteking), waardoor zij anderhalf jaar in het ziekenhuis in Casablanca verbleef. Haar ziekenkamer fungeerde ondertussen als een verzamelplaats voor verzetslieden en informanten. 

Vanaf 1943 reisde Baker achter de zich verplaatsende geallieerde troepen aan en verzorgde optredens om hen te motiveren. Opbrengsten van een tournee langs legerplaatsen in Noord-Afrika doneerde zij aan het Franse verzet, evenals die van haar juwelen die zij liet veilen. Tijdens optredens in Egypte, Libië en Syrië verkreeg zij informatie over de dreigende opstanden en antikoloniale agressie in deze politiek instabiele landen en trachtte deze informatie door te spelen aan de geallieerden.

Baker beschikte over een vliegbrevet waardoor zij in 1944 toegevoegd werd aan het Vrouwenhulpkorps van de Franse luchtmacht. Ze kreeg de rang van tweede luitenant inclusief luchtmachtuniform. Kort na de bevrijding gaf zij shows voor soldaten en verzetsstrijders aan het front en in 1945 was zij de enige artiest die zich aanmeldde op te treden voor de gevangenen in het net bevrijde Buchenwald.

De oorlogsgeschiedenis van Josephine Baker is fascinerend en doortrokken van moed en dapperheid. Lewis heeft de activiteiten en het leven van Baker grondig onderzocht. Het moet een enorme uitdaging geweest zijn om in de documentatie feiten van fictie te scheiden en haar op waarheid te verifiëren. Daarnaast heeft Lewis gevoel voor drama en schrijft met spanningverhogende trucs, open einden en vooruitwijzingen.

Anders dan in de Engelse uitgave zijn in de Nederlandse uitgave de noten, de bibliografie en het namenregister niet afgedrukt, maar via een QR-code te bekijken. Ook zijn de foto’s afgedrukt in zwart-wit en niet zoals in de Engelse hardcover in kleur. Maar het verhaal van Josephine Baker bruist van de spionageactiviteiten en intriges inclusief het verraad dat er dikwijls mee verbonden is. Een spannend boek!

Paperback
februari 2025
480 pagina’s
Uitgeverij Boekerij
ISBN 9789049206505
€ 27,99

***** Willem Hendrik Gispen & Jeroen Hermkens – Noem hun namen

Emeritus hoogleraar neurowetenschappen en oud-rector magnificus van de Universiteit Utrecht Willem Hendrik Gispen (1943) ging als echtgenoot van de voorzitter van Stichting Sobibor mee op reizen naar de concentratiekampen in Polen. Zijn indrukken wilde hij vastleggen en hij besloot de ervaringen en emoties te vangen in het boek ‘Noem hun namen; verslag van een reis’. Met dit boek wilde hij een persoonlijke bijdrage leveren aan de blijvende herinnering aan de Joden die door de nazi’s werden vermoord.

Samen met beeldend kunstenaar Jeroen Hermkens (1960) reisde Gispen naar vier Poolse vernietigingskampen en bezocht hij een aantal oude Joodse sjtetls in de buurt. Het eerste vernietigingskamp dat zij aandeden was Bełżec, dat tijdens de Sjoah door de nazi’s werd gecreëerd. In dit kamp werden bijna een half miljoen mensen vermoord, het merendeel Joods en slechts drie gevangenen hebben het overleefd. Er is nu alleen nog het station en twee fabriekshallen te zien en het herdenkingsmonument is een indrukwekkende plaats op de reis van het duo.

Vervolgens doet het tweetal het vernietigingskamp Majdanek aan. De documentatie van dit kamp is verdwenen, maar Pools onderzoek concludeerde dat er ten minste 78.000 mensen om het leven zijn gekomen, van wie 59.000 Joden. Gispen en Hermkens aanschouwen het mausoleum met de asheuvel van de vermoorde Joden en de atmosfeer van de huiveringwekkende “Bad und Desinfektion’ kamers en de twee gaskamers vliegt hen naar de keel.

Negentien treinen met 34.313 Joden gingen van Kamp Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibór. Van deze transporten hebben slechts 19 mensen de oorlog overleefd. Er wordt uitgegaan van een dodental in Sobibór van in totaal 169.800, maar andere bronnen spreken van 250.000. Gispen en Hermkens observeren het stationsgebouwtje, de onthutsende asheuvel en een gedenksteen.

Het laatste vernietigingskamp op hun reis is Treblinka. Hier werden zo’n 900.000 mensen vermoord. Ook de kinderarts Janusz Korczak en zijn bijna 200 Joodse weeskinderen werden hier vergast. Gispen en Hermkens zien een herbeplant gebied, maar ook het herdenkingsmonument. Het bezoek is een aanslag op hun geestelijke uithoudingsvermogen en het beeld van uitzichtloosheid blijft door hun hoofd spelen.

Gispen en Hermkens bezochten in de regio Lublin nog oude sjtetls op zoek naar restanten van de vernietigde Joodse cultuur. In het dorp Trawniki in de regio Lublin woonden ooit 8000 Joden. Er blijkt niets van de Joodse cultuur over te zijn, ook al wordt het duo verteld over nieuwe initiatieven om het Joodse verleden van Trawniki in beeld te krijgen.

Ook reizen Gispen en Hermkens naar het dorp Izbica, waar voor de Sjoah ruim 5000 Joden woonden. Het dorp werd een getto en doorgangskamp waarlangs zo’n 25.000 Joden naar vernietigingskampen werden gedeporteerd. Nu telt het dorp nog geen 2000 inwoners en wonen er geen Joden meer. Het tweetal bezoekt de verwilderde Joodse begraafplaats met een massagraf.

In de stad Tomaszów Lubelski – waar ooit 6000 Joden woonden – bezoeken Gispen en Hermkens de Joodse begraafplaats uit 1623. Veel is in het dorp niet veranderd. De bakkerij en de wasserij zijn er nog, maar de inwoners moeten niets van het stel hebben en het duo wordt weggejaagd.

In de stad Włodawa woonden voor de Sjoah 10.000 Joden. Hier vestigden de nazi’s een getto en werkkamp annex doorgangskamp. Gispen en Hermkens vinden nog sporen van de Joodse cultuur, waaronder één van de best bewaarde synagogen van Polen. Joden leven er in Włodawa niet meer.

‘Noem hun namen’ is een aangrijpend boek. De indrukken van Gispen en Hermkens aangevuld met ooggetuigenverslagen vormen een memorandum vol angst, onzekerheid, pijn en verdriet. Hoe afschuwelijk ook, deze verhalen dienen verteld te worden om de herinnering niet te veronachtzamen. Het boek bevat talrijke tekeningen en litho’s van Hermkens, die de gruwelijkheden uitdrukken en de beklemmende sfeer en sombere reis voelbaar maken.

Hardcover
maart 2025
130 pagina’s
Uitgeverij Verbum
ISBN 9789493028784
€ 29,50

***** Giovanni Lorusso / Clotilde Bruneau / Luc Ferry – De Odyssee; 1. De woede van Poseidon

De stripreeks ‘De wijsheid van mythes’ is ontstaan op initiatief van de Franse filosoof en voormalig minister van onderwijs Luc Ferry (1951). Hij herschreef Grieks mythologische verhalen, waarbij hij trouw bleef aan de originele teksten van onder anderen Homerus en Plutarchus. In deze serie verscheen in november 2024 in het Nederlands het laatste deel van de drieluik ‘De Ilias’ en nu is het eerste deel van ‘De Odyssee; De val van Troje’ uitgebracht.

Na ‘De Ilias’ wil Odysseus niets liever dan terugkeren naar zijn eiland Ithaka, waarvan hij koning is. Daar wacht zijn vrouw Penelope en zoon Telemachos op hem. Het betekent de start van een lange en gevaarlijke reis. De omzwervingen bij elke tussenstop stellen zijn kracht, zijn vernuft en zijn moed zwaar op de proef. Zo komt hij in dit eerste deel op de eilanden van de Kikonen, van de Lotofagen waar de Lotosvruchten zijn bemanning in een roes brengt, van de Cyclopen en van Aiolos, waar Aeolus – de zoon van Poseidon – hem een wijnzak meegeeft waarin alle winden opgesloten liggen.

Luc Ferry heeft het verhaal van Homerus opnieuw gestructureerd om Odysseus’ reis chronologisch te kunnen beschrijven. De strip begint dan ook met de avonturen waarover Odysseus aan de Faiaken vertelt. De illustraties zijn van de Italiaanse tekenaar Giovanni Lorusso (1981), die men nog kent van ‘Elfen’ en ‘Magiërs’. Opnieuw is het scenario van de Franse schrijfster Clotilde Bruneau (1987) en de Française Scarlett Smulkowski (1954) is verantwoordelijk voor de inkleuring. De Nederlandse vertaling is in betrouwbare handen van Frank Vanzeer. De mythische cover is – zoals altijd in de reeks – van de Franse tekenaar Fred Vignaux (1972). Ook deel 1 bevat een extra literair katern van acht pagina’s van Luc Ferry.

maart 2025
56 pagina’s
Uitgeverij Daedalus
ISBN 9789463948203
€ 10,50 (softcover)

***** Damour & Sylvain Runberg – Zij schreven geschiedenis; 20. Kennedy

De collectie ‘Ils ont fait l’Histoire’ brengt sinds 2014 verschillende historici, scenaristen en cartoonisten samen om geschiedenis toegankelijker te maken door middel van strips. Er worden in de Franse reeks inmiddels reeds 45 albums aangeboden. In het Nederlands is de serie uitgebracht onder de titel ‘Zij schreven geschiedenis’. In november 2016 verscheen in het Frans deel 18 ‘Kennedy’, dat nu achtenhalf jaar later in een Nederlandse vertaling als deel 20 in de Nederlandse reeks is uitgekomen.

De Belgische scenarist Sylvain Runberg (1971) biedt een mooie raamvertelling. In gesprek met een journalist vertelt Robert Kennedy in 1968 over het leven van zijn vermoorde oudere broer John F. Kennedy. Het interview leidt van de oorlogsheld Kennedy, via de presidentsverkiezingen in 1960, langs de Cubacrises, de Vietnamoorlog en de binnenlandse politieke tegenwerkingen naar zijn moord in 1963.  

De strakke tekeningen zijn van de Franse tekenaar Damour (1972) – pseudoniem voor Sébastien Tessier – met sfeervolle inkleuringen van Walter. De vertaling is van Achterin het album bevindt zich nog een historisch katern van acht pagina’s met toelichtingen van de Franse historicus André Kaspi (1937).

april 2025
56 pagina’s
Uitgeverij Daedalus
ISBN 9789463948906
€ 10,25 (softcover)

**** Gianenrico Bonacorsi / Clotilde Bruneau / Luc Ferry – De wijsheid van mythes; Adam en Eva

Na de Grieks mythologische verhalen richt ‘De wijsheid van mythes’ zich nu tevens op andere, universele verhalen. De werkwijze blijft hetzelfde. De samenstellers gaan terug naar de bronnen van de grondtekst, passen ze aan in stripvorm en onthullen de filosofische boodschap en het culturele erfgoed. Voor de nieuwe titel ‘Adam en Eva’ herschreven Luc Ferry en scenariste Clotilde Bruneau het scheppingsverhaal tot een stripalbum.

God schiep eerst Adam als evenbeeld van Zichzelf en plaatste hem in de Hof van Eden. Adam werd door God verteld dat hij de vruchten van alle bomen in de tuin kon eten, behalve die van de boom van de kennis van goed en kwaad. Enige tijd later schiep God Eva. Een slang verleidde haar om de vrucht van de boom van kennis van goed en kwaad te eten en zij gaf de vrucht ook aan Adam. Hierdoor werden zij zich bewust van hun naaktheid en werden zij vervuld van schaamte.

Na de ongehoorzaamheid van Adam en Eva verbande God hen uit het Hof van Eden. Vervolgens moest Adam in het levensonderhoud voorzien en baarde Eva hun kinderen Kaïn en Abel. Kaïn werd de eerste moordenaar op aarde, want hij vermoordde zijn broer Abel, de eerste persoon op aarde die stierf.

‘Adam en Eva’ is niet het meest spannende verhaal in de serie. De Italiaanse tekenaar Gianenrico Bonacorsi (1996) geeft met zijn tekeningen zijn debuut in de reeks en de Fransman Jean-Luc Simon is verantwoordelijk voor de inkleuring. 

De Nederlandse vertaling is in handen van Peter Moerenhout (1982) en de cover is – zoals altijd – van de Franse tekenaar Fred Vignaux (1972). Achterin het album opnieuw een historisch katern van acht pagina’s met toelichtingen van Luc Ferry.

april 2025
56 pagina’s
Uitgeverij Daedalus
ISBN 9789463948999
€ 10,50 (softcover)