***** Ewoud Sanders – Van appeljood tot zuurjood

Voor veel Nederlandse Joden was de straathandel tussen de 17e en 20e eeuw de enige bron van inkomsten. Deze Joodse venters kregen etiketten opgeplakt als “brillenjood”, “voddenjood en “boekenjood”. Over de meeste Joodse straatventers van toen weten we weinig tot niets. Ze moesten sappelen om hun bestaan en hebben derhalve zelf nauwelijks iets over hun leven opgetekend.

De Nederlandse taalhistoricus en journalist Ewoud Sanders (1958) geeft nu met zijn nieuwe boek ‘Van appeljood tot zuurjood; Veertig portretten van Joodse straatventers’ de Joodse straathandelaars een gezicht. Sanders – zelf een nazaat van “loterij-joden” – promoveerde in 2017 aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een onderzoek naar jeugdverhalen over jodenbekering. In 2020 verscheen van zijn hand ‘Lachen om Levie’. Sanders baseerde ‘Van appeljood tot zuurjood’ op onderzoek van gedigitaliseerde, primaire bronnen en secundaire bronnen als leerboeken, plakkaten, kranten, tijdschriften, almanakken, liederen, gedichten, toneelstukken, jeugdboeken, romans, etc.

Het boek staat dan ook vol interessante citaten uit literatuur, toneel en schilderkunst en zit boordevol schitterende afbeeldingen en illustraties. De citaten over de straatventers zijn vaak observaties van derden; van Joodse en niet-Joodse schrijvers. Sommige straatventers krijgen in het boek zelfs een stem, want van een aantal is hun straatroep vastgelegd met de muzieknotatie.

Aangrijpend is het portret van de bloemenjood Adolph Stein, die in Auschwitz werd vermoord. Interessant ook de levensschets van de bloemenjodin Sara Bacharach, die Bergen-Belsen overleefde en naar wie de Tante Saarbrug in Amsterdam is vernoemd. De visjodin Rachel Moffie – oftewel Brutale Coba – werd in Sobibor vermoord, net als haar tien kinderen.

Sanders heeft besloten de citaten in het boek niet van bronvermelding te voorzien omwille van de leesbaarheid. Daarnaast heeft hij ervoor gekozen in het hele boek “jood” met een kleine letter te schrijven, ook al was in ruim 90% van de gevallen een hoofdletter geschikter geweest. Opvallend ook is de afwezigheid van Kokadorus. Deze wellicht bekendste Joodse marktkoopman van Nederland nam al in september 1901 – in de tweede opnamesessie in Nederland – elf fragmenten voor de grammofoonplaat op, maar ontbreekt in het boek.

Niettemin is ‘Van appeljood tot zuurjood’ een belangrijk boek voor de sociale geschiedenis van de Joden in Nederland. Het boek wekt de Joodse straatventers en de kleine wereld waarin zij verkeerden weer tot leven.

Hardcover
mei 2024
322 pagina’s
Uitgeverij Walburg Pers
ISBN 9789464563474
€ 29,99

***** Franz Kafka – Ik moet u zo ontzettend veel schrijven

De Tsjechische schrijver Franz Kafka (1883-1924) schreef graag en veel brieven. Zijn correspondentie bestaat uit brieven aan collega’s, familieleden (zijn vader en zijn zus Ottla), geliefden (Felice, Milena), uitgevers, vrienden (Max Brod), officiële instanties en directies van firma’s. Soms oefende Kafka in brieven zijn schrijfhand en zo dook ook een aanzet tot zijn eerste verhaal ooit op in een brief.

Schrijver, dichter en vertaler Willem van Toorn (1935) verzamelde en vertaalde brieven van Kafka voor de nieuwe bundel ‘Ik moet u zo ontzettend veel schrijven; Een keuze uit de brieven van Franz Kafka, 1900-1920’. Van Toorn vertaalde eerder al diverse werken van Kafka en brieven van Max Brod uit diens correspondentie met Kafka.

Van Toorn maakte zijn selectie uit de vierdelige Fischer-uitgave van Kafka’s brieven, waarvan het vijfde deel voor 2025 gepland staat. Daarbij concentreerde hij zich op de honderden brieven die Kafka tussen 1900 en 1920 schreef. Van Toorn koos de brieven die het meeste leken te vertellen over Kafka als mens en schrijver, over zijn opgroeien, schoolgaan en studeren in de tweetalige – maar vooral Duitstalige – Joodse gemeenschap in Praag, over zijn kennismaking met de literaire wereld, over zijn omgang met familie, vrienden en geliefden en over de tuberculose die hem de laatste zeven jaar van zijn leven begeleidde.

“Ik moet u zo ontzettend veel schrijven” schrijft Kafka op 28 september 1912 aan Felice Bauer. Een groot deel van de bundel bevat Kafka’s brieven – van 1912 tot en met 1918 – over deze legendarisch geworden liefdesverhouding. Telkens weer leest men zijn twijfels en onzekerheden, ook in zijn relaties met vrouwen. Tevens interessant de brieven aan zijn uitgevers, waarin Kafka duidelijk aangeeft hoe hij zijn werken gepubliceerd wenst te zien.

Uit sommige brieven heeft Van Toorn fragmenten weggelaten die minder relevant leken en de meeste brieven worden begeleid door tussenteksten waarin Van Toorn toelichtingen geeft. ‘Ik moet u zo ontzettend veel schrijven’ biedt een bijzondere weergave van Kafka’s stemmingen, sentimenten en leven. Tevens toont de bundel Kafka als een uitstekende briefschrijver, die zijn observaties schitterend omtovert tot boeiende beschrijvingen in een letterkundig prachtige stijl.

Paperback
mei 2024
344 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025314736
€ 27,50

**** Willem van Toorn – Kafka voor beginners

Naast zijn selectie en vertaling van Kafka’s brieven ‘Ik moet u zo ontzettend veel schrijven’ verschijnt van Willem van Toorn tezelfdertijd het boekje ‘Kafka voor beginners; Over de wereld en het werk van Franz Kafka’. Hierin vertelt Van Toorn over zijn eerste stappen in het vertaalwerk van Kafka’s oeuvre en zijn kennismaking met zijn voorgangster, de Kafkavertaalster Nina Brunt. Na een klein overzicht van zijn zoektocht in de jaren daarna geeft Van Toorn een overzicht van het leven van Kafka. Dit wordt geïllustreerd met citaten uit diens dagboeken, brieven en boeken

Stijlvol schetst Van Toorn de rol van Kafka’s vader (minder wreed dan doorgaans voorgesteld), zijn vriendschappen tijdens zijn studietijd (in die tijd een bezielde en geestige jongman), zijn relatie met vrouwen (altijd gecompliceerd) en zijn houding tegenover zijn Joodszijn (steeds ambivalent). Ten slotte bespreekt Van Toorn de behoefte van zo velen om de verhalen van Kafka te moeten interpreteren. ‘Kafka voor beginners’ is een persoonlijk en boeiend portret van de Tsjechische schrijver en een beschouwing over wat Kafka zo oorspronkelijk maakt.

Paperback
mei 2024
168 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025316686
€ 18,48

**** Fjodor Dostojevski – Aantekeningen uit het ondergrondse

Kafka bewonderde het oeuvre van Fjodor Dostojevski (1821-1881) en er wordt vanuit gegaan dat het werk van de Russische schrijver de inspiratie is geweest voor Kafka’s ‘Die Verwandlung’ (1915). De voorloper van Dostojevski’s grote romans ‘Misdaad en straf’ en ‘De gebroeders Karamazov’ was de novelle ‘Aantekeningen uit het ondergrondse’ (1864), die een keerpunt in het schrijverschap van Dostojevski vormde naar de meer politieke kant. De Nederlandse vertaling van Monse Weijers uit 2006 verschijnt nu in de alweer twaalfde druk.

In ‘Aantekeningen uit het ondergrondse’ doet de naamloze, verbitterde en geïsoleerde ik-persoon in de vorm van een monoloog zijn bekentenis. Door de onderdrukking en corruptie van de maatschappij waarin hij leeft, heeft hij zich teruggetrokken uit die maatschappij in het ondergrondse.

Het eerste deel ‘Het ondergrondse’ is een filosofische beschouwing in elf delen, waarmee hij een verklaring voor zijn gedrag in het tweede deel geeft. Hier stelt de verteller vast dat de ideale samenleving lijden vermijdt. Bij zichzelf is hij daarentegen bewust van zijn rancune en wens tot wraak. Hij heeft echter een stadium van verveling en non-activiteit bereikt door luiheid. Daarnaast heeft hij kritiek op de ideale samenleving en haar egoïsme.

Het tweede deel ‘Naar aanleiding van natte sneeuw’ bestaat uit tien delen. Hierin werkt de verteller zijn beschouwingen van deel één uit in een verhaal. Hij neemt wraak op een officier die hem negeert, ontmoet oude bekenden tijdens een diner, die berekend en zelfzuchtig zijn en reageert zijn frustraties af op de prostitué Liza.

De kerngedachte van ‘Aantekeningen uit het ondergrondse’ is dat de individu uiteindelijk altijd in opstand zal komen tegen een door het collectief opgedrongen idee van utopie. Deze ideale samenleving zal door de onderliggende menselijke irrationaliteit altijd falen. Thema, sfeer en stijl van de novelle zijn typisch Dostojevski. Het lijden van de ik-persoon en zijn vernedering vanwege zijn hartstocht en bovendien de gehaaste stijl van vertellen met veel herhalingen en accentueringen brengen de lezer in een beklemmende vervoering.

Paperback
juni 2024
168 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025317218
€ 18,99