***** Renske Krimp-Schraven – Tewerkgesteld

Tussen de 500.000 en 630.000 Nederlanders werden tijdens de Tweede Wereldoorlog voor nazi-Duitsland veelal gedwongen tewerkgesteld in de Arbeitseinsatz. Over de lotgevallen van deze mannen is maar weinig bekend. Terug in Nederland kregen velen van hen al snel het gevoel dat ze maar beter hun mond konden houden, want ze hadden “voor de Duitsers gewerkt.”

Historica Remske Krimp-Schraven interviewde tussen 2017 en 2022 51 ex-tewerkgestelden en tekende hun herinneringen op in haar boek ‘Tewerkgesteld; Getuigenissen van de Arbeitseinsatz’. Tevens gebruikte zij boeken, dagboeken, administratie en memoires uit het uitgebreide archief van Karel Volder. Deze ex-tewerkgestelde had tussen 1988 en 2000 verhalen en documenten van ruim 300 ex-tewerkgestelden verzameld.

Na een globale behandeling van het systeem Arbeitseinsatz vertelt ‘Tewerkgesteld’ over de manieren waarop de tewerkgestelden naar nazi-Duitsland werden gestuurd en over de diverse methoden om onder de tewerkstelling uit te komen (zoals onderduiken). “Sommigen hadden nooit een keuze gehad omdat ze van de straat waren geplukt, anderen waren collectief of individueel onder druk gezet, weer anderen waren gezwicht uit angst voor represailles tegen hun familieleden.”

De verschillende en dikwijls complexe ervaringen in nazi-Duitsland (naast dwangarbeid en vernedering ook avontuur en onzekerheid), de chaotische periode na de bevrijding en hoe in Nederland met de ex-tewerkgestelden werd omgegaan (met name het gebrek aan erkenning) beslaan het tweede gedeelte van het boek.

Krimp-Schraven geeft met haar interviews helderheid over waarom Arbeitseinsatz zo’n onderbelicht thema is. Dit heeft er vooral mee te maken hoe de Nederlandse samenleving en de mannen zelf – in stilte – met deze pijnlijke geschiedenis zijn omgegaan. Verder biedt ‘Tewerkgesteld’ enorm veel inzicht over de complexiteit van het onderwerp en toont Krimp-Schraven haar buitengewone, psychologische inlevingsvermogen.

Krimp-Schraven realiseert zich dat haar bronnen door de omstandigheden en tijd gekleurd kunnen zijn en spoort derhalve aan tot verder onderzoek dat meer licht moet doen schijnen op de beeldvorming van de tewerkstelling en op hoe die tot stand is gekomen. ‘Tewerkgesteld’ is een fascinerend werk dat aanspoort om Arbeitseinsatz volwaardig onderdeel te laten zijn van onze oorlogsgeschiedenis.

Paperback
april 2024
256 pagina’s
Uitgeverij Boom
ISBN 9789024464913
€ 29,90

***** Mário de Sá-Carneiro – De bekentenis van Lúcio

De Portugese schrijver Mário de Sá-Carneiro (1890-1916) beroofde zichzelf op 25-jarige leeftijd in Parijs van zijn leven. Zelfdoding was een terugkerend thema in een groot deel van zijn hele oeuvre geweest. Ook zijn novelle ‘A Confissão de Lúcio’ (1913) – één van zijn bekendste werken – bevat De Sá-Carneiro’s obsessie met zelfmoord en de vraag naar het ik. Nu is de Nederlandse vertaling ‘De bekentenis van Lúcio’ uit 1993 van Harrie Lemmens (1953) heruitgebracht.

‘De bekentenis van Lúcio’ is een bekentenis van de ik-persoon en schrijver Lúcio nadat hij in Parijs tien jaar in de cel heeft gezeten voor de moord op zijn vriend en dichter Ricardo. De novelle beschrijft het ingewikkelde web van vriendschappelijke, geestelijke en seksuele relaties tussen de twee decadente dichters en Ricardo’s echtgenote Marta in het Parijs van het fin de siècle.

‘De bekentenis van Lúcio’ is een universum vol kleuren, dreigingen en schimmen. De verteltrant is hakkelend en de verteller verliest zich zo nu en dan in buitengewone details. Hij spring van de ene bespiegeling naar de andere en gaandeweg lopen werkelijkheid en fictie door elkaar. De feiten verdrinken in een poel van veronderstellingen. Alles lijkt een waanvoorstelling en onder stroom te staan. Deze koortsige gloed vreet alles aan, geeft het verhaal een opzwepende charme, maar maakt ook elke interpretatie wankel.

‘De bekentenis van Lúcio’ is een spiegel van de avant-garde, een verhaal waar de fantasie regeert. Het belicht de wereld van Sá-Carneiro en de zoektocht naar identiteit die hem zijn gehele leven vergezelde. Zo wordt Marta door sommigen ook wel geïnterpreteerd als de verbindende brug tussen Lúcio’s “andere” en Ricardo. Een verhaal dat amuseert, maar tegelijkertijd verschrikt en bedroeft. Met een voorwoord van de literatuurcriticus Arjan Peters (1963) en een nawoord van de vertaler.

Paperback
april 2024
156 pagina’s
Uitgeverij Nobelman
ISBN 9789083328690
€ 21,95

***** David Hume – Essays & verhandelingen

De Schotse filosoof en geschiedschrijver David Hume (1711-1776) had vanaf het begin veel succes met zijn essays. Van zijn verhandelingen was er zelfs in 1764 al een vertaling in het Nederlands. De filosoof Ton Vink (1953) heeft nu in de bundel ‘Essays & verhandelingen; een selectie’ 17 essays van Hume bijeengebracht en vertaald. Na Hume’s zeer korte autobiografie ‘My own life’, bevat het boek de conclusie uit band 1 van ‘Essays and Treatises on Several Subjects’, nog acht essays uit band 1 en zes uit band 2 van dit werk en ten slotte de twee essays ‘On the Immortality of the Soul’ en ‘Of Suicide’.

‘Essays & Verhandelingen’ opent met de “ijdele grafrede” – zoals Hume het zelf noemt – van zijn autobiografie. De conclusie uit band 1 van de ‘Treatise’ daarna is een interessante overgang naar de essays en verhandelingen over uiteenlopende onderwerpen waarin Hume diverse materie aan de lezer presenteert. Het zijn essays over causaliteit, kunst, levenskunst, moraal en politiek, maar ook over zelfdoding en de onsterfelijkheid van de ziel.

Deze laatste twee essays zorgden destijds voor enorme ophef, werden in 1757 gedwongen teruggetrokken en pas 20 jaar later postuum gepubliceerd. Sommige van Humes standpunten zijn gedateerd zoals wanneer hij spreekt over de “geringe vermogens van vrouwen”, maar desondanks waren zijn ideeën van grote invloed op andere filosofen, waaronder Immanuel Kant. Deze nieuwe bundel ‘Essays & verhandelingen’ geeft een uitstekend overzicht van Humes veelzijdige, filosofische oeuvre. Een geestige noot voor de uitgever: in het essay ‘De Epicureër’ vermeldt Hume zijdelings de zachtmoedige Damon.

Hardcover
april 2024
250 pagina’s
Uitgeverij Damon
ISBN 9789463404204
€ 29,90

***** Marguerite Yourcenar – Herinneringen van Hadrianus

‘Mémoires d’Hadrien’ is het magnum opus van de Belgisch-Franse schrijfster Marguerite Yourcenar (1903-1987). De Nederlandse vertaling ‘Herinneringen van Hadrianus’ van Jenny Tuin (1923-1997) verschijnt nu in haar inmiddels vierde, herziene druk.

Het idee voor het boek bood zich bij Yourcenar voor het eerst in 1924 aan, waarna zij met tussenpozen schreef aan het werk en zij ‘Historia Augusta’ en ‘Historia Romana’ van Cassius Dio als voornaamste bronnen hanteerde. Van deze bronnen nam zij echter ook de onnauwkeurigheden en de partijdige geschiedschrijving over. ‘Mémoires d’Hadrien’ werd uiteindelijk in 1951 gepubliceerd.

De historische en psychologische roman heeft de vorm van een denkbeeldige, autobiografische afscheidsbrief van de Romeinse keizer Hadrianus aan zijn opvolger Marcus Aurelius. De keizer weet dat zijn dood nadert en overdenkt zijn verleden. Hij beschrijft zijn opkomst, loopbaan, veroveringen en aantreden, maar ook zijn affiniteit voor de kunst en zijn liefde voor de 35 jaar jongere, 12-jarige knaap Antinoös.

De kritiek op ‘Herinneringen van Hadrianus’ is altijd geweest dat Yourcenar het werk te veel heeft overgoten met een eigentijdse manier van denken, een hang naar het exotische en een romantisch rationalisme. Weer anderen benoemen de enigszins geforceerde plaatsing van de delen.

Maar men voelt in ‘Herinneringen van Hadrianus’ de enorme, historische aandacht en authenticiteit en de verklaring van het verleden door buitengewoon gedetailleerd onderzoek. Daarnaast getuigt Yourcenar van een groot inlevingsvermogen en psychologisch gevoel. Ook bij het herlezen blijft ‘Herinneringen van Hadrianus’ een briljant boek waarbij Yourcenar erin is geslaagd zich geheel in de figuur van de keizer in te leven en waarbij je je helemaal in een andere tijd kunt onderdompelen.

Paperback
april 2024
336 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025317034
€ 24,99

***** Lev Tolstoi – De dood van een rechter

De novelle ‘Smert’ Ivana Iljitsja’ (1886) van Lev Tolstoi (1828-1910) verscheen reeds meerdere malen in Nederlandse vertaling als ‘De dood van Ivan Iljitsj’. De eigenzinnige vertaler Hans Boland (1951) heeft het verhaal nu vertaald als ‘De dood van een rechter’.

‘De dood van een rechter’ is het verhaal van Iván Iljítsj Golovín. Ivan is de voornaam, Iljitsj de “vadersnaam” en Golovin de achternaam. In een Nederlandse vertaling zou de titel ‘De dood van Ivan Golovin’ dus logischer zijn, maar om enerzijds de discussie “met dilettanten” te omzeilen en anderzijds een symbolische lading te geven die recht doet aan het verhaal vindt Boland in zijn trots dat de titel ‘De dood van een rechter’ het origineel naar de kroon steekt.

De novelle begint met de uitvaartdienst van de overleden rechter Ivan Iljitsj Golovin, die wordt beschreven vanuit het volkomen sarcastische perspectief van zijn collega’s. Vervolgens gaat het verhaal over het leven van Golovin, die gestaag de sociale ladder van Rusland beklom. Hij is weinig invoelend tegenover de mensen om hem heen. Als zijn leven langzaam en pijnlijk richting de dood gaat, komt er steeds meer aandacht voor het innerlijke leven van Golovin. Hij begint te vechten tegen wat hij beschouwt als een oneerlijk lot en beseft dat zijn leven één grote leugen is geweest.

‘De dood van een rechter’ is één van de meest geroemde werken uit Tolstoi’s late periode. Het verhaal zou ten dele voortgekomen zijn uit Tolstojs intellectuele en spirituele innerlijk conflict aan het einde van de jaren zeventig. Het is een onderzoek naar de aard van zowel leven als dood en hoe de mens in het reine kan komen met de onvermijdelijke aard van de dood. De strekking is dat het lastig is om zichzelf te bevrijden.

De vertaling is bij Boland zoals altijd in goede handen en leest in natuurlijk en vlot Nederlands. De zakelijkheid van Tolstoi en de diep doorvoelde personages blijven overeind. Boland maakt één vertaalfout als hij Sarah Bernhardt laat uitblinken in “opera” (blz. 100). Het omslagbeeld is van de Amerikaanse schilder James Abbott McNeill Whistler. Hij woonde in de jaren van de 19e eeuw in St. Petersburg, maar waarom hij op de omslag staat is onduidelijk.

Hardcover
maart 2024
122 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025316839
€ 17,99

**** Michael Malatini / Wyctor / Juan-Carlos Moreno García – Zij schreven geschiedenis; 19. Ramses II

De collectie ‘Ils ont fait l’Histoire’ brengt sinds 2014 verschillende historici, scenaristen en cartoonisten samen om geschiedenis toegankelijker te maken door middel van stripboeken. Er worden in de Franse reeks inmiddels ruim 40 albums aangeboden. De serie is in het Nederlands uitgebracht onder de titel ‘Zij schreven geschiedenis’. In maart 2023 verscheen in het Frans deel 40 ‘Ramses II’, dat nu tweeënhalf jaar later in de Nederlandse vertaling van Tonio van Vugt als deel 19 in de Nederlandse reeks is uitgekomen.

De Egyptische farao Ramses II leefde in de 13e eeuw v.Chr en wordt wel beschouwd als de belangrijkste farao aller tijden. Hij was een eminent veldheer en bouwer. Hij liet onder andere de tempels Aboe Simbel en Ramesseum en de hoofdstad Pi-Ramesse bouwen. Hij had zo’n honderd zonen en dochters bij vele vrouwen, waaronder Nefertari. Voor haar liet hij één van de mooiste graven in de Vallei der Koninginnen bouwen.

‘Ramses II’ wordt verteld door Amenemhat, de kroniekschrijver van de farao en beslaat de periode tussen de troonsbestijging van Ramses II in 1279 v.Chr. en Amenemhats overlijden rond 1251 v.Chr. We zijn getuige van de Egyptisch-Hettitische veldslag, de bouw van de tempels en de dood van Nefertari. Op de laatste pagina krijgen we nog een glimp van de ontdekking van Aboe Simbel als uiteindelijk de Italiaanse archeoloog Giovanni Belzoni in 1817 de tempel na eeuwen als eerste betreedt.

Scenarist Wyctor en de Spaanse Egyptoloog Juan-Carlos Moreno García (1965) vertellen in ‘Ramses II’ wat er schuilging achter de legende van deze farao. De fraaie tekeningen zijn van de Italiaanse tekenaar Michael Malatini (1992) met sfeervolle inkleuringen van Arancia Studio. Achterin het album bevindt zich nog een historisch katern van acht pagina’s met toelichtingen van Moreno García in een Nederlandse vertaling van Natasja van Loon.

Softcover
mei 2024
56 pagina’s
Uitgeverij Daedalus
ISBN 9789463947503
€ 10,25