***** Willy Lindwer & Guus Luijters – Verdwenen stad

De Amsterdamse tram deporteerde naar schatting 48.000 van de 77.000 Amsterdamse Joden richting de treinstations op weg naar de vernietigingskampen. Van de systematiek en massaliteit die daarachter schuilging was echter niet veel bekend en was in de bestaande literatuur tot nu toe weinig of niets te vinden. Filmmaker Willy Lindwer (1946) en schrijver Guus Luijters (1943) onderzochten voor de documentaire en het gelijknamige boek ‘Verdwenen stad; hoe de Joodse bevolking met de tram uit Amsterdam werd gehaald’ de efficiënte en systematische medewerking van de Amsterdamse Gemeentetram aan het deportatieproces van de Amsterdamse Joden.

Nog twee auteurs droegen bij aan het boek; hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies en onderzoeker aan het NIOD Johannes Houwink ten Cate (1956) en tramhistoricus Remco van Doren (1988). Tevens waren de auteurs schatplichtig aan de UvA-masterscriptie van Tim van der Steen over het oorlogsverleden van de Gemeentetram. Met ‘Verdwenen stad’ hadden de schrijvers tot doel om aan de hand van het concrete voorbeeld van de rol van de tram te laten zien dat het onderbemande nazibezettingsbestuur dankzij de medewerking van alledaagse, Nederlandse mensen tienduizenden burgers kon laten registreren, uitsluiten en wegvoeren.

In ‘Verdwenen stad’ worden na een introductie over de Jodenvervolging en de Amsterdamse Gemeentetram (vanaf 1943 het Gemeentevervoerbedrijf GVB) 23 ontdekte, niet eerder gepubliceerde facturen geanalyseerd, die de Gemeentetram en het GVB vanwege de deportaties aan de nazi’s stuurden. Een apart hoofdstuk is in het boek gewijd aan de laatste deportatietrams in augustus 1944, waarmee ook Anne Frank en haar familie naar het Centraal Station van Amsterdam zijn gebracht. Vervolgens zijn er 19 verhalen van overlevenden en ooggetuigen. Daarna worden “schuldige plekken” in Amsterdam besproken, plaatsen die in de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol speelden, zoals verzamelplaatsen en tramhaltes. Ten slotte is er een chronologie van de Amsterdamse deportaties per tram en bus tussen 15 juni 1942 en 29 augustus 1944. Daarmee brengen de auteurs het hele deportatieproces in beeld.

‘Verdwenen stad’ beschrijft het onthutsende verhaal over de collaboratie van het Amsterdamse trambedrijf. Het GVB heeft nooit onderzoek laten doen, nooit schuld erkend of spijt betuigd en nooit een financiële tegemoetkoming aangeboden aan nabestaanden van de door hen uit Amsterdam gedeporteerde Joden. In ‘Verdwenen stad’ wordt dit verhaal van de tram in dienst van de bezetter nu voor het eerst verteld. Een indringende waarschuwing tegen je werk doen en wegkijken.

Paperback
maart 2024
368 pagina’s
Uitgeverij Balans
ISBN 9789463822893
€ 24,95

***** Diederik Burgersdijk – Een opera voor Suriname

De opera ‘Het Pand der Goden’ van de Surinaamse componist Johannes Helstone (1853-1927) beleefde op 10 mei 1906 zijn wereldpremière in Paramaribo en was de eerste opera van een Surinaamse componist. Bronnen vermelden diverse opvoeringen van het werk in Leipzig en Berlijn en een herneming in 1954 in Suriname. Pas op 15 februari 2024 vond de Nederlandse première van ‘Het Pand der Goden’ plaats in het Concertgebouw van Amsterdam.

Docent Oude Geschiedenis en Klassieke Literatuur aan de Universiteit Utrecht Diederik Burgersdijk (1973) heeft schoonfamilie, die verwant is met Helstone. Hij bestudeerde materiaal uit de nalatenschap van de componist in de archieven van het Allard Pierson Museum en onderzocht Helstones leven, zijn oeuvre en zijn betekenis voor de klassieke muziek en cultuur van Suriname. Zijn resultaten schreef Burgersdijk op in het boek ‘Een opera voor Suriname; over het pand der goden van J.N. Helstone’.

In ‘Een opera voor Suriname’ vertelt Burgersdijk hoe de recente herontdekking van ‘Het Pand der Goden’ zich voltrok, wat de opera kenmerkt en wat het werk de moeite waard maakt. De partituur bevat invloeden van Weber en Mendelssohn, componisten die verbonden waren aan de Duitse stad Leipzig, waar Helstone in 1893 compositie, piano en orgel studeerde. De muziek van ‘Het Pand der Goden’ is ongekunsteld en onbevangen en de solisten zingen louter onder begeleiding van strijkers. Helstone toont zich een muzikaal talent en hij werd een belangrijke figuur in de Surinaamse cultuurgeschiedenis.

In ‘Een opera voor Suriname’ is de Nederlandse Urtext van ‘Het Pand der Goden’ afgedrukt. Deze verschilt echter op diverse plaatsen van de tekst in het Nederlandse libretto dat op 15 februari 2024 bij de Nederlandse première werd gebruikt. Hierover is Burgersdijk niet duidelijk, want hij zegt dat voor de Nederlandse première de Duitse partituur – Helstone had zijn eigen libretto zelf in het Duits vertaald – ter beschikking was gesteld. Het zou interessant zijn de verschillende versies van ‘Het Pand der Goden’ te vergelijken.

‘Een opera voor Suriname’ is een bijzonder verhaal over een vergeten Surinaamse componist en een muziekdramatisch werk uit Suriname. Het boek bevat mooie illustraties en een voorwoord van Astrid Helstone, achterkleinnicht van de componist.

Paperback
januari 2024
136 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum
ISBN 9789025317096
€ 15,00

***** Anatoli Koeznetsov – Babi Jar

Babi Jar is een ravijn in Kiev, waar in de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s naar schatting tussen de 100.000 en 150.000 mensen (sommige bronnen vermelden zelfs 250.000 doden) werden vermoord. De eerste slachtingen vond plaats op 29 en 30 september 1941, waarbij – volgens de archieven van de Einsatzgruppen – 33.771 Joden werden vermoord. Latere slachtoffers op de locatie waren onder meer Sovjet-krijgsgevangenen en inwoners van Kiev.

De Oekraïense schrijver Anatoli Koeznetsov (1929-1979) was 12 jaar oud toen de nazi’s in Kiev arriveerden en de gruwelijkheden begonnen. Twee jaren later begon hij in een schrift alles wat hij van Babi Jar zag, hoorde en wist op te schrijven. Koeznetsov leverde zijn manuscript in 1965 bij een Moskous tijdschrift in, maar diende van de geschokte redactie passages te schrappen. Hij presenteerde een afgezakte versie en na toestemming voor publicatie bracht de censuur van het Centraal Comité nog meer coupures, wijzigingen en opmerkingen aan. Zo werd een misvormde versie van Koeznetsovs verhaal in 1966 in het tijdschrift gepubliceerd.

In de zomer van 1969 ontvluchtte Koeznetsov de USSR en nam de microfilm, waarop hij het hoofdmanuscript had staan, mee naar Londen. Tussen 1967 en 1970 had hij nog toevoegingen aan de tekst gemaakt en in 1970 werd zijn complete, ongecensureerde verhaal in Engeland in boekvorm gepubliceerd als ‘Babi Yar; A Document in the Form of a Novel’. Deze Engelse editie werd in 2023 als paperback heruitgeven en verschijnt nu in een Nederlandse vertaling van Jan Robert Braat als ‘Babi Jar; Een document in de vorm van een roman’. De lezer kan in het boek zien welke gedeelten door de Sovjetcensuur waren geschrapt (vetgedrukt) en welke passages Koeznetsov later toevoegde (tussen haken).

De verhalen in ‘Babi Jar’ zijn authentiek, maar bezitten de schrijfstijl van fictie. De gewelddadigheden in Kiev worden door de jonge Koeznetsov scherpzinnig, boeiend en geloofwaardig geschetst en op jeugdige toon doet hij verslag van de afschuwelijke en schrijnende gruwelijkheden. Meer dan eens schrijft hij met woede en de kracht van verbijstering. Overigens beslaan de slachtingen van 29 en 30 september 1941 van de 33.771 Joden (slechts) een tiende van zijn verhaal.

‘Babi Jar’ is een herontdekt meesterwerk over de verschrikkingen in Kiev ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, gezien door de ogen van een tiener die alles meemaakte. Met een voorwoord van Arnon Grunberg, die abusievelijk vermeldt dat Koeznetsovs ontsnapping naar het westen in de zomer van 1968 plaatsvond.

Paperback
februari 2024
440 pagina’s
Uitgeverij De Bezige Bij
ISBN 9789403120027
€ 29,99

***** Jeroen Siebelink – De dierenbevrijders

Hoe komt het dat er mensen zijn die zich elke dag weer actief verzetten tegen dierenleed, terwijl andere dierenliefhebbers niets doen? Hoe gaan dierenbevrijders te werk, tot hoever zijn zij bereid te gaan en hoe rechtvaardigen zij een strafbaar feit? In ‘De dierenbevrijders; wetteloos strijden voor hen die weerloos zijn’ bestudeert onderzoeksjournalist en schrijver Jeroen Siebelink (1968) waar het fenomeen “dierenbevrijding” vandaan komt en waar het toe leidt. Siebelink schreef eerder al boeken over de bio-industrie en de Partij voor de Dieren.

Voor zijn nieuwste boek sprak Siebelink met vooraanstaande vertegenwoordigers uit diverse generaties dierenbevrijders. Hij beschrijft de geschiedenis van de radicale Nederlandse beweging, die de afgelopen decennia bestond uit diverse clubs en groepen. Wat de clubs van elkaar onderscheidde waren de diverse snelheden en wegen die ze bewandelden. Wat echter ontbrak, was samenwerking. Uiteindelijk hebben zij het voor elkaar gekregen dat legbatterijen, kistkalveren en kettingzeugen werden afgeschaft.

In het boek wordt de geschiedenis van de radicale dierenrechtenbeweging afgewisseld met impressies van de activistische loopbaan van Peter Janssen. In Nederland is er vrijwel niemand te vinden die bereid is zo ver voor een dier te gaan als hij. Zo neemt niemand anders in het land het wekelijks op voor het konijn, verstoort hij stierengevechten en dolfijnenshows. Al 22 jaar lang concentreert hij zich op het aan de kaak stellen van dierenleed in de intensieve veehouderij en entertainmentindustrie.

Als dierenbevrijder doet Janssen wat de overheidsautoriteiten nalaten. Een vergelijking met oorlogsverzet wordt zelfs gemaakt. Janssen opereert als een verzetsstrijder, geen misdadiger, geen bajesklant, geen schurk, boef, terrorist of extremist of geradicaliseerde activist. Vaak weet de partner niet eens wat de dierenbevrijder ’s nachts allemaal uitspookt.

Om dieren te kunnen bevrijden, moet je de grenzen van de wet opzoeken. Van eventuele juridische consequenties is Janssen zich terdege bewust, maar ook ten diepste overtuigd van de noodzaak van zijn taak. Hij wil de dieren de vrijheid geven die ze verdienen, op een zo veel mogelijk vreedzame manier. Zijn optreden en overtredingen kunnen dikwijls rekenen op veel sympathie.

In ‘De dierenbevrijders’ biedt Siebelink door zijn diepgaand onderzoek een interessant overzicht van de geschiedenis van de radicale, Nederlandse dierenbeweging. Daarnaast schetst hij met zijn expertise een overtuigend en fascinerend beeld van de beweegredenen van de dierenbevrijders.

Paperback
maart 2024
352 pagina’s
Uitgeverij Spectrum
ISBN 9789000391189
€ 23,99 

***** Bert Govaerts – Erfgoed op de vlucht

Toen in het voorjaar 1942 de luchtoorlog in een versnelling geraakte, groeide het besef bij zowel de nazi’s als de directie van de Belgische musea om kostbare kunstwerken veilig te stellen. Als nieuw onderkomen voor de erfgoedschatten werd gekozen voor het Waalse kasteel Lavaux-Sainte-Anne, dat onder leiding van de conservator Herman Bouchery werd ingericht als archief- en kunstdepots. De gebeurtenissen rondom de opslag werd door de Vlaamse documentairemaker en biograaf Bert Govaerts (1952) onderzocht voor zijn nieuwe boek ‘Erfgoed op de vlucht; Duitse bezetters, Vlaamse meesterwerken, een Waals kasteel’.

In het kasteel vonden met tienduizenden belangrijke schilderijen, documenten, boeken en manuscripten uit Belgische musea en archieven een nieuwe thuis. Wereldberoemde werken van Jeroen Bosch, Jan Van Eyck, Hugo Van der Goes, Hans Memling, Rembrandt en Peter Paul Rubens werden er bewaard. Govaerts beschrijft in detail het transport, de condities in het kasteel, de onderlinge onenigheden van de betrokkenen, de ontruiming van het kasteel in augustus 1944 en de afwikkeling.

Govaerts draagt aan dat nergens te vinden dat de nazi’s uit waren op kunstroof, maar meer op kunstbescherming. Markant is zijn onthulling dat de aanleiding om het kasteel in 1944 te ontruimen lag in het feit dat Belgische “bandieten” het kasteel aanvielen. ‘Erfgoed op de vlucht’ is vooral interessant vanwege het zorgzame, plichtsbewuste en gewetensvolle portret dat Govaerts schetst van Herman Bouchery. Dat de kunstwerken de oorlog zonder al te grote schade hebben overleefd, is vooral aan hem te danken. Een fascinerende kroniek van een vergeten hoofdstuk uit de Belgische oorlogsgeschiedenis met schitterende archieffoto’s.

Paperback
februari 2024
208 pagina’s
Uitgeverij Manteau
ISBN 9789022340813
€ 22,99