1.

De opera ‘Der Kaiser von Atlantis’ van De Tsjechische componist Viktor Ullmann (1898-1944) is een aangrijpende parabel over de tiran Kaiser Overall, die heerst totdat de Dood zijn dienst weigert. Het werk beeldt de totaliteit en gruwelijkheid van Hitlers heerschappij over het Duitsland in de jaren dertig en veertig uit.

Ullmann componeerde de eenakter in 1943 in het concentratiekamp Theresienstadt op een libretto van zijn medegevangene Peter Kien (1919-1944). Begin 1944 voerde Ullmann een reeks veranderingen aan het werk door en in augustus en september van 1944 repeteerde hij de opera in Theresienstadt in blok L 411. Een maand later werden de vertolker van Kaiser Overall, Ullmann, Kien, hun echtgenotes en hun ouders naar Auschwitz gedeporteerd en daar door de Nazi’s vermoord.

Voor ‘Der Kaiser von Atlantis’ bestaan drie bronnen. De Ullmanns handgeschreven autograaf, een fotocopy van Kiens handgeschreven libretto en een getypt – afwijkend en wellicht zelfs gecensureerd – libretto van waarschijnlijk enkele maanden na de repetities in Theresienstadt. De handgeschreven autograaf bevat diverse veranderingen van tekst en muziek die tijdens de repetities werden aangebracht. Deze bronnen bieden aldus multipele opties voor uitvoeringen van ‘Der Kaiser von Atlantis’ en een definitieve verise van het werk lijkt men dan ook niet te kunnen geven.

Het Oostenrijkse gezelschap voor muziek en theater ARBOS presenteerde in 1993 een productie van ‘Der Kaiser von Atlantis’ in Praag. Met deze productie verzorgde het ensemble op 23 mei 1995 ook de officiële première van ‘Der Kaiser von Atlantis’ in Theresienstadt, ruim 50 jaren na de generale repetitie. Verder voerde ARBOS de opera uit in Washington (in het Holocaust Memorial Museum), Los Angeles, Ottawa, Montreal, Stockholm, Dresden, Hallein, Wenen en Klagenfurt. In Klagenfurt werd in januari 1995 door ARBOS een opname van het werk voor de CD gemaakt met de bezetting van de productie. Het was de eerste opname van de originele versie van ‘Der Kaiser von Atlantis’ in de originele instrumentatie.

De bezetting bestond uit zes vocale solisten, net als in Theresienstadt. De rollen zijn met vrij lichte stemmen bezet. De Amerikaanse bariton Stephen Swanson is een grimmige Kaiser Overall met bijtende tonen (in Theresienstadt  zong de bariton Walter Windholz (✡ Auschwitz, 1944). De Oostenrijkse bas-bariton Rupert Bergmann is een heldere Lautsprecher (in Theresienstadt zong de bas-bariton Bedřich Borges) en de tenor Johannes Strasser is een mooi open, lyrische Harlekin/Soldat (in Theresienstadt zong David Grünfeld). De sopraan Stefani Kahl is een Bubikopf met glans (in Theresienstadt zong Marion Podolier). De Bulgaarse bas Krassimir Tassev is helaas geen profundo Tod (in Theresienstadt zong de bas Karel Berman) en de mezzo Ingrid Niedermayr is een vocaal onstabiele Trommler (in Theresienstadt zong de mezzo Hilde Aronson-Lindt).

Het is interessant om de orkestratie van de originele autograaf van Ullmann te horen. Zo speelt het Ensemble Kreativ onder leiding van de Duitse dirigent Alexander Drčar in solistische strijkbezetting en is er het gebruik van klavecimbel, harmonium én cembalo! De radioproclamatie met vervormde radiofrequenties – zoals in het libretto van Kien staat tussen het slaaplied van Harlekin en het waanzinsterzet van de laatste scène – is helaas weggelaten.

In de finale zingt Der Kaiser de cynische, dramaturgisch sterkere versie van de Abschiedsaria “Der Krieg is aus” op tekst van Kien en niet Ullmans tweede, afgezwakte versie van de slotaria “Vor allem, was geschieht” met de milde, levensbevestigende muziek op tekst van Felix Braun. Deze laatste tekst komt vermoedelijk uit Ullmanns ‘Symphonie Phantasie’ (1924), die verloren gegaan is. Ten slotte eindigt de opera met het slotkoraal en het Harlekin-thema in het naspel.

Aan het einde van de CD zijn nog drie alternatieve scènes opgenomen. Extra de korte versie van de aria van Der Trommler uit de eerste scène, de dialoog van Overall en Der Tod van de finale en tevens voor de finale de milde versie van Der Kaisers Abschied “Vor allem, was geschieht”. De geluidskwaliteit heeft de ruimtelijke atmosfeer van een live-opvoering en is fraai helder.
Matouš MK 0022-2 631 (1CD)

2.

‘Der Kaiser von Atlantis’ werd op 10 oktober 2021 concertante uitgevoerd in het Prinzregententheater van München en de live-opname is nu op CD verschenen. Ook de uitvoering in München had een bezetting van zes vocale solisten. De Hongaarse bariton Adrian Eröd is een uitstekende Kaiser Overall en de Duitse bas Lars Woldt is de beste Lautsprecher op CD. De Duitse mezzosopraan Christel Loetzsch is een expressieve, dramatische Trommler en de Amerikaanse sopraan Juliana Zara is een pinnige Bubikopf. De Koeweitse bas Tareq Nazmi vertolkt Der Tod meer lyrisch als basso cantante dan grimmig als Schwarze bas en de Oostenrijkse tenor Johannes Chum is een ondermaatse, geknepen Harlekin.

In München werd een editie van Henning Brauel en Andreas Krause voor Uitgeverij Schott uit 2015 gebruikt. De radioproclamatie met vervormde radiofrequenties van de laatste scène is weggelaten. Er is wel extra proza ingelast om de live-uitvoering op te leuken. Ook de dialoog tussen Der Tod en Overall voor de Abschiedsaria is helaas geschrapt. In de finale zingt Der Kaiser de Abschiedsaria “Der Krieg is aus”.

Het Münchner Rundfunkorchester speelt onder leiding van de 26-jarige Oostenrijkse dirigent Patrick Hahn – sinds 2021 GMD in Wuppertal en eerste gastdirigent van het Münchner Rundfunkorchester – een weelderige versie met uitgebreid strijkorkest en niet de solistische bezetting van Ullmann zelf. Gelukkig is wel gekozen voor harmonium en klavecimbel. De geluidskwaliteit van de opname is goed transparant.
BR Klassik 900339 (1CD)

3.

Een samenwerking van de Compagnie Lyrique Arcal Paris, het Ensemble Ars Nova en Musique des Lumières verzorgde in 2014 en 2015 in diverse Franse steden een scenische productie van ‘Der Kaiser von Atlantis’. Het zangerskwintet van deze productie nam van 5 tot en met 7 maart 2015 deel aan een studio-opname van de opera door het Zwitserse ensemble Musique de Lumière in het Podium Düdingen te Zwitserland. Aan de hand van de drie bovengenoemde bronnen van de opera was een nieuwe editie gemaakt.

De Oekraïense bas-bariton Vasyl Slipak zingt hier de dubbelrol van Der Lautsprecher én Der Tod met een spelonkachtig timbre en autoriteit. Heerlijk zijn profondo “Gross und lang” in de finale van de eerste scène en “Der Tod muss jeden Augenblick eintreten” in de tweede scène! Toen Rusland in 2014 de oorlog in Oekraïne begon, onderbrak Slipak zijn zangcarrière en keerde terug naar zijn geboorteland om als vrijwillige soldaat zijn vaderland te verdedigen. Op 29 juni 2016 werd hij in het oorlogsgebied rond de stad Loehansk door een scherpschutter gedood.

De Franse bariton Pierre-Yves Pruvot is een goede Kaiser Overall, ook al was hij in 2012 vocaal minder geknepen (zie 5.). Zijn aria’s in de tweede en vierde scène zijn de hoogtepunten van de uitvoering. De Engelse Anna Wall zingt Der Trommler met volle mezzo en tragisch randje. De Franse sopraan Natalie Pérez – tegenwoordig mezzo – zingt Bubikopf met smartelijke toon. De Franse tenor Sébastien Obrecht is helaas een onverstaanbare en stugge Harlekin.

In de laatste scène tussen het slaaplied van Harlekin en het waanzinsterzet een de radioproclamatie – door een vrouw – met vervormde radiofrequenties. De dialoog tussen Der Tod en Overall voor de Abschiedsaria is weggelaten en er is gekozen voor de aria “Der Krieg ist aus” als Abschiedsaria voor de Kaiser.

Het Orchestre Musique des Lumières speelt in de originele kamerbezetting. Er is een solistische strijkbezetting en naast de piano is er een harmonium. De Zwitsers-Argentijnse dirigent Facundo Agudin leidt sinds de oprichting van Musique des Lumières in 2004 het gezelschap en geeft een krokante lezing. De geluidskwaliteit is prachtig doorschijnend.
IBS Classical 532018 (1CD)

4.

Het label Decca maakte voor zijn serie ‘Entartete Musik’ in februari 1993 in de Paul Gerhardt-Kirche van Leipzig een opname van ‘Der Kaiser von Atlantis’ aan de hand van de Scott-editie. De opname biedt de beste bezetting en geluidskwaliteit van alle uitgaven.

De eersteklas cast bestaat uit zeven solisten en niet uit zes zoals in Theresienstadt. De Oostenrijkse bariton Michael Kraus zet een menselijke Kaiser Overall neer. In de finale zingt hij helaas Ullmans weke versie van de slotaria “Vor allem, was geschieht”, terwijl dramaturgisch de sterkere, cynische versie “Der Krieg is aus” de voorkeur zou hebben gehad. Deze laatste aria is wel als bijlage opgenomen.

Voor Der Lautsprecher en Der Tod zijn twee Oostenrijkse bas-bariton veteranen geëngageerd. De hier 68-jarige Franz Mazura als Lautsprecher en de hier 63-jarige Walter Berry als Der Tod portretteren hun personages met enorme overtuigingskracht. Door hun grote toneelervaring maken zij hun karakters volledig geloofwaardig.

De Duitse mezzosopraan Iris Vermillion zingt Der Trommler zeer indrukwekkend, de meest dramatische op CD. De Duitse sopraan Christiane Oelze is een aandoenlijke Bubikopf. De dubbelrol van de Harlekin en Der Soldat wordt door twee verschillende tenoren gezongen, respectievelijk de Oostenrijker Herbert Lippert en de Duitser Martin Petzold.

Hier wel in de laatste scène tussen het slaaplied van Harlekin en het waanzinsterzet een de radioproclamatie met vervormde radiofrequenties, ook al is het gebruik van een toespraak van Hitler een kwestie van smaak.

De Duitse dirigent Lothar Zagrosek en het Leipzig Gewandhausorchester spelen helaas een weelderige versie met uitgebreid orkest. Deze keuze voor een weelderige uitvoering en zachte opnameklank zorgt niet voor een bijtende atmosfeer zoals bij Alexander Drčar. De geluidskwaliteit van de opname is helder, open en breed en het CD-boekje biedt het Duitstalige libretto met Engelse, Franse en Italiaanse vertaling.
Decca 440 854-2 (1CD)

5.

In het Auditorium Antonin Artaud van de Franse plaats Ivry-sur-Seine werd op 29 januari 2012 een concertante uitvoering van ‘Der Kaiser von Atlantis’ gegeven door het Forum Voix Etouffées. Dit ensemble heeft tot doel muziek te promoten van componisten die door het nazisme worden vervolgd. Waarschijnlijk werd rondom deze opvoering een CD-opname van het werk gemaakt met dezelfde bezetting. Het CD-boekje bevat geen datum van registratie.

Ook hier vijf zangers en opnieuw Wassyl Slipak in de dubbelrol van Der Tod én Der Lautsprecher en Pierre-Yves Pruvot is opnieuw Kaiser Overall. De Amerikaanse tenor John Bernard is een vocaal enigszins resonansloze Harlekin/Soldat, maar geeft een levendig portret. De Franse sopraan Céline Laly zingt Bubikopf met geknepen stem en de Italiaanse mezzo Sylvia Vadimova zingt Der Trommler helaas met een wijd vibrato en weinig glans. Ook zij vertolkt de lange versie van de aria in de finale van de eerste scène.

En ook hier in de laatste scène tussen het slaaplied van Harlekin en het waanzinsterzet een de radioproclamatie met vervormde radiofrequenties en ook hier is het gebruik van een toespraak van Hitler een kwestie van smaak. In de finale ontbreekt de verklarende dialoog tussen Kaiser Overall en Der Tod. Gelukkig is gekozen voor Overalls finale-aria “Der Krieg ist aus” ook al staat in de trackindeling abusievelijk “Vor allem, was geschieht”.

De Franse dirigent Amaury du Closel richtte in 2003 het ensemble Forum Voix Etouffées op. Het is niet duidelijk of de bezetting van de violen solistisch of dubbel is, want het CD-boekje is hierover niet helder en op de opname – het orkest is zeer op de achtergrond – is het niet goed te horen. Verder is jammer genoeg gekozen voor slechts een piano in plaats van (een combinatie van) harmonium, cembalo en/of klavecimbel.
Karusel Music KMI 150215 (1CD)