februari 2013

Alfred Fassbind publiceerde in 1992 een biografie over Joseph Schmidt onder de titel ‘Joseph Schmidt, Ein Lied geht um die Welt; Spuren einer Legende, Eine Biographie’. Nu twintig jaar later heeft Fassbind zijn biografie aangevuld met nieuw materiaal en heruitgegeven onder de titel ‘Joseph Schmidt; Sein Lied ging um die Welt’.

De Roemeense tenor Joseph Schmidt werd in 1904 geboren en werd één van de belangrijkste tenoren van de vorige eeuw. Hij zong zich met zijn concerten, platen en films in de harten van vele mensen over de hele wereld. Maar het Nazi-regime maakte een einde aan zijn carrière en voor dezelfde mensen die hem ooit hadden toegejuicht, moest Schmidt tijdens de Tweede Wereldoorlog vluchten. Van België belandde hij in Frankrijk, waar hij voor de Fransen, die de Joodse vluchtelingen aan de Duitsers overdroegen, moest vluchten naar Zwitserland. In Zürich werd hij gearresteerd en gevangen gezet in een concentratie-, c.q. vluchtelingenkamp. In gevangenschap werd zijn slechte medische conditie genegeerd, waarna Joseph Schmidt op 16 november 1942 op 38-jarige leeftijd overleed.

Alfred A. Fassbind is sinds 1985 beheerder van de nalatenschap van Joseph Schmidt en curator van het Joseph Schmidt-Archiv in Dürnten bij Zürich. Hij beschrijft in zijn Duitstalige biografie ‘Joseph Schmidt; Sein Lied ging um die Welt’ de geschiedenis van de zanger met één van de meest indrukwekkende stemmen van de vorige eeuw. Fassbind vertelt over de opkomst van de jonge kantor Joseph Schmidt in Czernowitz tot de gevierde radio- en concertzanger, die voor het toneel te klein was (de lengte van Schmidt wordt in het boek overigens niet genoemd). De verhalen van Schmidt bezorgen de lezer kippenvel. Zo werd Schmidt aangeraden niet bij de première van zijn film ‘Ein Lied geht um die Welt’ in 1933 present te zijn gezien de aanwezigheid van de Nazi’s. Maar vanwege het grote succes werd Schmidt in de pauze van huis gehaald en met enorm applaus op het toneel onthaald. De aanwezige Goebbels bood Schmidt geld en stelde voor van hem een “Ere-Ariër” te maken, wat Schmidt afsloeg. Vanaf dat moment kwamen ook de eerste negatieve en antisemitische recensies over Schmidts optredens. Met deze verhalen geeft het boek een uitgesproken blik op Joseph Schmidt als mens en toont het een beeld van een bijzondere kunstenaar in donkere tijden. Zijn vlucht voor de nazi’s en de laatste vijf weken van zijn leven in gevangenschap in Zwitserland worden door Fassbind aangrijpend beschreven. Tevens heeft de nieuwe biografie een update over informatie met betrekking tot het lot van de familie van Joseph Schmidt.

De biografie is grondig en enorm rijk aan feiten. Het belangrijkste manco van het boek is echter het ontbreken van bronvermeldingen bij deze feiten. Te vaak is onduidelijk waar de informatie van afkomstig is en wie wat gemeld heeft. Zo is kwestieus of de beledigende – antisemitische – recensie over het optreden van Schmidt op 20 november 1939 in Amsterdam door de Nederlandse of de buitenlandse pers geschreven is. Verder bestaat de referentielijst van het boek uit slechts negen titels en is er geen voorwoord. Gedegen bronvermelding zou deze biografie tot een standaardwerk voor de muziekliteratuur hebben gemaakt.

En het boek roept een aantal vragen op. Was het werkelijk dat bij de begrafenis negen “mensen” aanwezig waren? Bij een Joodse begrafenis dienen minstens tien mannen te zijn (minjan), eventueel negen mannen, maar dan kunnen niet alle gebeden gezegd worden. En waarom worden de namen van de getuige uit het kamp en de artsassistent met opzet weggelaten? Ook het aandeel van de Zwitserse autoriteiten had Fassbind gerust met wat meer kritische noten mogen benaderen. Bovendien verwijt de auteur in de epiloog de schrijfster van een eerdere Schmidt-biografie Getrud Ney-Nowotny gebrek aan objectiviteit, terwijl men dat Fassbind zelf ook best kan aanrekenen. En het boek bevat een aantal kleine foutjes. Op pagina 31 staat een drukfout: “1917” dient “1927” te zijn, op pagina 117 heeft Fassbind het over een hoge C waar Schmidt een hoge Des zingt in “Ki lekach tov” en op pagina 127 staat “Eduard von Beinum” in plaats van “van”. Op pagina 164 schrijft Fassbind, dat Schmidt in “Du bist die Ruh” tijdens zijn Amerikaanse debuut in Carnegie Hall van New York het tweede couplet vergeet en de dirigent onzeker wordt. De opname hiervan laat echter duidelijk horen dat het orkest al de modulatie vóór Schmidt inzet, wat bewijst dat de coupure afgesproken was.

De biografie bevat een groot aantal indrukwekkende foto’s. De foto’s zijn helaas enigszins klein afgedrukt en de foto’s op de pagina’s 177 en 188 hadden op de middenpagina afgedrukt moeten zijn. Maar dit laat ruimte voor een koffietafelboek over Joseph Schmidt met foto’s op mooi fotopapier! Het boek heeft verder een curriculum vitae, een literatuur- en documentairelijst, een discografie, een repertoirelijst, een overzicht van alle integrale opera-uitvoeringen van Joseph Schmidt (met bezettingen, behalve helaas van de ‘La Bohème’) en een personenregister. Enige kanttekeningen bij deze bijlagen dienen gemaakt te worden. Fassbind maakt in de literatuur- en documentairelijst geen melding van de documentaire ‘Ein Lied geht um die Welt; Die Joseph Schmidt Story’ van Géza von Bováry uit 1958 en het boek ‘Ein Lied geht um die Welt’ van Carl Ritter. De discografie is onderverdeeld in elf groepen, waardoor het vaak lastig zoeken is. Bovendien heeft Fassbind in de discografie geen nummers van CDs afgedrukt, die het opzoeken en beluisteren van opnamen bij het boek aangenaam kunnen maken. In het overzicht van alle integrale opera-uitvoeringen zijn helaas geen namen van componisten afgedrukt. En ook het personenregister is in (maar liefst zeven) categorieën verdeeld, waardoor het moeilijk zoeken is.

Bij het boek is een fraaie CD van ruim 75 minuten gevoegd met 27 titels, waaronder een aantal fragmenten, die niet eerder verschenen. Een kleine verwarring is opgetreden tussen de nummers 157 en 158 op de CD, die eigenlijk 158 en 159 dienen te heten. De opname op de CD van Schmidts eigen compositie “Einmal wieder möcht’ ich von dir träumen” is helaas alleen met piano en zonder zang opgenomen.

Ondanks de vele kanttekeningen – die de auteur in een volgende editie ongetwijfeld zal bijwerken – wordt de lezer van dit uitgebreide boek over Joseph Schmidt tegelijkertijd gefascineerd en ontgoocheld door de succesvolle en pijnlijke momenten van diens leven. Uiterst interessant is het ook om de eigen woorden van Joseph Schmidt te lezen in zijn vele brieven. De biografie is onmisbaar in de boekenkast van elke liefhebber van klassieke muziek.

2012;
€36,80
ISBN 978-3-905894-14-1
338 pp, gebonden
Römerhof Verlag, Zürich

Reactie van de auteur op de boekbespreking:

Ich muss zugeben dass ich diese Mail nur sehr ungerne schreibe. Als friedliebender Mensch kann ich durchaus auch mit Kritik umgehen  – sofern sie denn berechtigt ist. Ihre Darstellung aber ist teils derart unbegründet bis FALSCH, dass ich sie SO nicht akzeptieren kann. Um Ihnen keinen Anlass zu geben, dass ich etwas nicht verstanden, bzw. falsch interpretiert hätte, hat mir ein Freund – der Niederländischen Sprache mächtig, Ihre ganze Besprechung ins Deutsche übertragen. Der Übersicht zuliebe, habe ich meine Meinung in Abschnitte gegliedert, wie in Ihrem Original dargestellt.

1) (De Roemeense tenor…) Wenn ich diese Zeilen der Schweizer Justiz weiterleite, werden Sie grossen Ärger bekommen, denn: Bei uns gab es keine KONZENTRATIONLAGER. Oder habe Sie jemals gehört dass in der Schweiz Menschen nach deutschen Vorbild ermordet wurden? Joseph Schmidt wurde auch nicht “verhaftet” und eine Einweisung in die während des Krieges üblichen FLÜCHTLINGSLAGER war ein nötige Massnahme um den Ansturm an Asylsuchenden zu verteilen. Es war dies denn auch keine “Gefangenschaft”, sondern es handelte sich um eine vorübergehende Internierung. Zudem wurde Schmidts Zustand NICHT IM LAGER GIRENBAD, sondern im Kantonsspital Zürich ignoriert. Wozu also die Dinge noch zusätzlich übertreiben – die Wirklichkeit war schlimm genug. SO GEBE ICH IHNEN EINEN GUTEN RAT, wenn ich Sie darum ersuche, DIESE VERSION ZU ELIMINIEREN…

3) (De biografie is gronding…) Die Angabe von Quellen: Wenn ich nicht jede Information EINZELN erwähnte, dann deshalb, um den Lesefluss nicht zu unterbrechen. Schliesslich handelt es sich nicht um ein medizinisches Fachbuch, wo jede Seite mit Fussnoten versehen sein soll. Wenn ich auf den Seiten 317 und 318 die Länder von Australien bis in die USA aufliste, von wo ich meine Informationen zusammentrug, habe ich mich wohl kaum mit fremden Federn geschmückt, sondern nenne hier unzählige Namen. Anscheinend haben Sie auch an dieser Stelle nicht alles gelesen, oder Ihre Deutschkenntnisse reichen nicht aus. Was konkret die antisemitische Kritik – erschienen am 22. November 1939 betrifft: Hier hatte ich bei der Kopie nur das Datum zur Verfügung, aber keinen Zeitungsnachweis (wie so oft). Ist es so wichtig, aus welcher Ecke die Nationalsozialistischen Töne kamen? Es galt die Verachtung zu beweisen, mit welcher man dem Künstler auch in Amsterdam begegnete.

4) (En het boek roept…) Was will Ihre Kritik aussagen, dass “nur 9 Personen” bei Schmidts Begräbnis anwesend waren? Sollte ich mich nun auf einen Zeitzeugen – meinen Lehrer MAX LICHTEGG verlassen, oder wissen Sie auch das besser? Ihre Bemerkung kann bei Lesern nur Kopfschütteln verursachen. Ebenso unverständlich, wenn Sie angeblich “weitere Zeugen” aus dem Lager vermisst haben wollen. Es sind erwähnt: Max Strassberg, Dr. Handelsmann, Dr. Müller, Dr. Amstad, Philipp Storch. Was also wollen Sie noch? Von “Ki Leckach tov” galt für mich eine Kopie von Radio Israel als verbindlich. Hier singt Schmidt ein hohes C. Wenn Sie nun Überspielungen im Ohr haben, die bis zu einem halben Ton höher übertragen wurden, so lasse ich Sie im Glauben dass es ein Des sein müsste. Noten zu diesem Gebet sind nicht zu finden, auch keine Vergleichsaufnahme – die Frage nach der Originaltonart kann demnach nicht beantwortet werden.

5) (De biografie bevat…) Besonders ärgerlich sind Ihre Bemerkungen zum Bolvary-Film von 1958. Wenn Sie dieses unverbindliche Machwerk, voll von Erfindungen und Falschdarstellungen für einen “Dokumentarfilm” halten, dann … Habe ich nicht in aller Deutlichkeit im Kapitel Nachruhm (Seite 279) darauf hingewiesen, was an Wahrheitsgehalt bei dieser sogenannten Biografie übrig bleibt? Bedurfte es der Erfindung von Schmidts angeblichem Verhältnis mit einer Nazi-Generalstochter, nur um der Story eine Liebesgeschichte beizufügen? Die Wahrheit von Schmidts Liebesleben – die Autor Neubach sicherlich kannte, wäre weit interessanter gewesen. Dieser Minuspunkt, den Sie mir zuschieben passt auch zum Thema “Ritter-Buch”. Ein Ansammlung von Romanfantasien und Beleidigungen dem Künstler gegenüber (“Schmidt hatte Frauenhände” und ähnlichen Unsinn mehr bis hin zu “Schmidt starb durch seinen eigenen Willen”). Auch darüber kann man auf Seite 279 die Stellungnahme des Autors lesen. Sie haben doch nicht ernsthaft erwartete, dass ich solchem Schund einen Platz unter “Sekundärliteratur” widme. Aber auch das haben Sie wohl übersehen. Nochmals: Negativpunkte ja – aber bitte mit Fakten! Wenn Sie sich in der Discografie nicht zurecht finden, die gerade WEGEN der Übersichtlichkeit in Oper, Operette, Film, Canzonen, Schlager, Religöse Gesänge, usw. unterteilt ist, dann ist auch das nur IHR Problem. Sollten Sie nicht wissen wer die Zauberflöte komponiert hat, so finden Sie den Nachweis auf den Seiten 282 / 283.

So mache ich Ihnen den Vorschlag:
A) Nehmen Sie UMGEHEND Ihre Darstellung bei Punkt 1 (Konzentrationslager, Verhaftung) aus der Besprechung heraus, oder ich leite es an die politische Stell weiter.
B) Streichen Sie die unbegründeten Vorwürfe wegen “Bolvary-Film” und “Ritter-Buch”

Fazit: Von den insgesamt 30 erschienen Presseberichten – alle enthalten in www.josephschmidt-archiv.ch, sind Sie der Einzige, wo ich mit Gegendarstellung reagieren musste. Wenn Sie nicht darauf eingehen, werde ich diese Mail in vollem Wortlaut ins Internet stellen. Es wird sich dann zeigen, ob der Autor, oder aber der Kritiker “durchgefallen” ist.

Alfred Fassbind

Bericht van de hoofdredactie:

De reactie van de auteur getuigt niet van veel zelfreflectie. Bovendien zijn diens dreigementen ongepast. Zijn reactie roept tenslotte de indruk op, dat hij als biograaf de nodige objectiviteit en diepgravendheid mist. Bronnen die hem niet welgevallig zijn, worden weggelaten en in een aantal gevallen is de oorsprong van de informatie niet onderzocht. Hierdoor blijft de conclusie overeind, dat de biografie een uiterst fascinerend boek is voor de liefhebber, maar helaas geen standaardwerk voor de muziekliteratuur.

Ter toelichting:

De definitie van concentratiekamp is “A camp where civilians, enemy aliens, political prisoners, and sometimes prisoners of war are detained and confined, typically under harsh conditions” uit Dictionary of the English Language (Boston: Houghton Mifflin Company, 2000). Het is een verzamelnaam voor doorgangskamp, interneringskamp, reserveringskamp, vernietigingskamp, verzamelkamp en werkkamp.