mei 2012

Viktor Ullmann – ‘26 Kritiken über musikalische Veranstaltungen in Theresienstadt’

De Joodse componist Viktor Ullmann werd in 8 september 1942 van Praag naar het concentratiekamp Theresienstadt gedeporteerd. Van de ruim 141.000 mensen, die naar Theresienstadt gedeporteerd werden, stierven 30.000 in het concentratiekamp en vonden nog eens 88.000 door de zogenaamde “Oosttransporten” de dood. In Theresienstadt schreef Ullmann zo’n 25 composities, waaronder ‘Der Kaiser von Atlantis’ en hield hij vele voordrachten. Ullmann werd met het herfsttransport van 16 oktober 1944 naar Auschwitz gedeporteerd en is daar waarschijnlijk twee dagen later vergast.

Ullmann schreef in Theresienstadt tussen 1943 en 1944 recensies over muzikale opvoeringen in het concentratiekamp. Deze bundel recensies werd door Ullmann in verband met zijn deportatie naar Auschwitz aan Emil Utitz in bewaring gegeven en na de oorlog aan Hans Günther Adler overgedragen. De verzameling bevindt zich tegenwoordig in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, waar zij gevonden werd door Ullmann-biograaf Ingo Schultz.

De integrale recensies verschenen in 1993 en zijn nu in een herziene versie onder de titel ‘Viktor Ullmann; 26 Kritiken über musikalische Veranstaltungen in Theresienstadt’ uitgebracht. De bundel bevat 26 recensies plus twee bijlagen van Ullmann voorzien van commentaar door Ingo Schultz. Er zijn recensies over onder andere de opera’s ‘Die Zauberflöte’, ‘Carmen’, ‘Die Fledermaus’, ‘Bastien und Bastienne’ en ‘Serva Padrona’. Schultz neemt per abuis aan dat de recensie van ‘Die Zauberflöte’ – zoals bijna alle recensies niet voorzien van een datum – een reprise betrof en niet de première in Theresienstadt. Hiervoor noemt hij het feit dat de première van ‘Die Zauberflöte’ vermoedelijk al op 10 september 1943 plaatsvond, terwijl de tenor Michel Gobets op 18 januari 1944 naar Theresienstadt kwam. Maar Ullmann noemt niet Gobets als tenor, maar David Grünfeld, die op 22 december 1942 naar Theresienstadt werd gedeporteerd. Derhalve kan de recensie evengoed toch betrekking hebben op de première. De kritieken worden verder aangevuld met commentaar van overlevenden van Theresienstadt, waaronder Thomas Mandl (overleden in 2007), bas-bariton Bedřich Borges (overleden in 1992), bas-bariton Karel Berman (overleden in 1995), pianist Paul Kling (overleden in 2005) en pianiste Edith Steiner-Kraus (nu 98 jaar).

De recensies van Ullmann zijn zorgvuldig en stilistisch uitgewerkte en afgewogen denkbeelden, geven welbespraakt esthetische en muzikaal historische uiteenzettingen en formuleren trefzekere oordelen over de werken en uitvoerenden. Ullmann is streng. Hij is veeleisendheid en streeft naar volmaaktheid. Tevens is de verzameling een weerspiegeling van de omstandigheden van het kunstenaarsbestaan in Theresienstadt. Het boek is van onschatbare waarde door de objectieve observering van de precieze voorstelling van de successen en problemen van de opvoeringen in het concentratiekamp. En de uitgave is een monument voor de bekenden en naamlozen, die de verwerkelijking van hun levensplan door de Nazi’s ontnomen werden.

2011; € 25,00
ISBN 978-3-928770-72-5
182pp, Paperback
Von Bockel Verlag, Neumünster