***
© Jo Willems
Groningen, 27 juli 2018
Sympathieke herbeleving ‘Ontstaan in Grote Nood’ in Groningen
Het Peter de Grote Festival kijkt dit jaar terug naar 1918 en brengt een concertserie over de Groningse kunstenaarskring De Ploeg die in dat jaar ontstond. Hendrik Werkman was de meest bekende kunstenaar van dat collectief. Over hem componeerde Gerard Ammerlaan in de jaren negentig zijn opera ‘Ontstaan in Grote Nood’ en tijdens het Peter de Grote Festival 2018 wordt na bijna 25 jaren een gecoupeerde, concertante versie van de opera ten gehore gebracht.
Het Peter de Grote Festival is het grootste kamermuziekfestival van Noord-Nederland. Tijdens dit muziekfeest worden tussen 25 juli en 4 augustus 2018 ruim veertig concerten gegeven op diverse locaties in Groningen, Drenthe en Friesland. Het festival kijkt dit jaar honderd jaar terug naar 1918 en brengt een concertserie over de Groningse kunstenaarskring De Ploeg die in dat jaar ontstond.
Van dat collectief was Hendrik Werkman de meest bekende kunstenaar. Hij verzorgde tijdens de Tweede Wereldoorlog verschillende uitgaven, die in bedekte termen kritiek leverden op het nazibewind. Door de NSB-er Peter Schaap werd Werkman drie dagen voor de bevrijding van Noord-Nederland in de bossen bij Bakkeveen gefusilleerd.
Vijftig jaar na zijn dood ontstond ‘Ontstaan in Grote Nood’, een opera gecomponeerd door Gerard Ammerlaan (1953-2011) op een libretto van Jo Willems. Het werk ging op 29 juni 1995 in première en werd zeven keer voor een uitverkochte Stadsschouwburg van Groningen gespeeld. Huub Claessens zong de titelrol, Frank van Aken vertolkte de Vriend/Celgenoot en de regie was in handen van Jan Bouws.
Tijdens het Peter de Grote Festival 2018 werden voor het eerst sinds 1995 weer fragmenten uit ‘Ontstaan in Grote Nood’ ten gehore gebracht. Voor een coproductie van het festival met Stichting Aa en Soundsofmusic maakte Hans Kaldeway – die nog met Ammerlaan had gewerkt – een versie van de opera voor kamermuziek-ensemble (pianokwartet, klarinet en slagwerk) en vijf solisten. Veertien fragmenten uit de opera werden in deze concertante versie in het Grand Theatre van Groningen gespeeld.
De uitvoering werd voorafgegaan door twee werken van de Duits-Nederlandse componist Burkhard Söll (1944), die eveneens door Werkman zijn geïnspireerd. Garyfallia Katsimiga gaf met de donkere klanken van de pianosolo ‘Werkmans Venster’ een bedrukte stemming. ‘De Rit naar Berlijn’ – voor achtkoppig ensemble gearrangeerd en onder leiding van Peter Schat – is opvallend metrisch met een aanzienlijke rol voor klarinettist Daniël Boeke.
In het neerslachtige decorbeeld en lichtplan van Sophie Mooney en André Pronk ligt de focus op de muziek, die ook voor ‘Ontstaan in Grote Nood’ een werkzame opstelling van de luisteraar vergt. Ammerlaans muziek is opgebouwd uit bekende idiomen; nu eens is er Stravinsky, soms Amerikaanse jazz, dan weer Afrikaanse ritmiek. En het één en ander is door Ammerlaan omlijst met bijzondere, symfonische kleuren.
De zangers hebben lichte, musicalachtige stemmen in contrast met de operastemmen die Ammerlaan bij de wereldpremière hoorde. Bariton Roele Kok zong de partij van Werkman met opvallend verzorgd legato en tenor Steven van Gils was de Vriend/Celgenoot met opmerkelijke toewijding aan dynamische variatie. Bijzondere aandacht is door beide solisten besteed aan de verstaanbaarheid. Het koor van drie Vrouwen werd vertolkt door Francesca Pusceddu, Christy Luth en Merel Wentink. Leendert Runia toont zich een betrokken dirigent; een duizendpoot met affiniteit voor het contemporaine. Verteller Fons van Wanroij smeedde de fragmenten aan elkaar met gedeelten uit het libretto van de opera en Werkmans brieven.
Evenwel geeft deze gecoupeerde, concertante en qua bezetting ingekrompen versie geen indringend portret van Hendrik Werkman. Het scenario van de opera wordt helaas niet volledig ontsluierd en de suggestie van dramatische spanning ontbreekt. De uitvoering van de fragmenten is een sympathiek initiatief, dat hopelijk uitmondt in een geënsceneerde herneming van Ammerlaans integrale opera.