1.
Deze opname van ‘Götterdämmerung’ werd gemaakt in de studio met publiek. In oktober en november 1953 voerde een team van Duits-Oostenrijkse zangers onder muzikale leiding van Wilhelm Furtwängler in de RAI-studio van Rome de complete ‘Der Ring der Nibelungen’ uit met de bedoeling de opnamen op de Italiaanse radio uit te zenden. Furtwängler was in het Auditorio del Foro Italico van de RAI vrijer om zich op de muziek te concentreren dan in de uitvoering van ‘Der Ring des Nibelungen’ in de Scala 1950, die ook op CD is verschenen. Furtwänglers climaxen naar de vlammende hoogtepunten en zijn kunst van het brede en grootse zijn onovertroffen. Hij is gericht op de eenheid van het werk en verklinkt de verhevenheid en kracht van Wagners muziek. De Duitse Martha Mödl zingt hier Brünnhilde, de langste en zwaarste van alle Brünnhildes. Mödl was eigenlijk een mezzosopraan, die zich in het dramatische sopraanvak had geperst. Haar sterke middenregister en melancholische geluid zijn voor deze Brünnhilde-partij zeer geschikt. Haar onstuimige inzet, haar persoonlijkheid en intensieve voordracht zijn indrukwekkend, haar “Starke Scheite” opwindend. De Duitse Heldentenor Ludwig Suthaus was één van Furtwänglers favoriete zangers. Zijn verstaanbaarheid en zwaarmoedige klank zijn buitengewoon en maken zijn Siegfried aantrekkelijk. De Duitse bas Josef Greindl is een uitstekende, zwarte, haatdragende Hagen. Zijn oproep van de vazallen in de tweede akte is sensationeel. De Oostenrijkse bas-bariton Alois Pernerstorfer is een scherp karakteriserende Gunther en de Joegoslavische sopraan Sena Jurinac is een keurige Gutrune en zingt ook nog Woglinde en de Derde Norn. Margarete Klose is gewoonweg de beste Waltraute op CD. Haar monoloog in de eerste akte is indringend. De eerste keus voor ‘Götterdämmerung’ op CD.
EMI CZS 7 671123 2 (13 CDs)

2.
Er zijn twee opnamen van integrale uitvoeringen van ‘Götterdämmerung’ met de Duitse Heldentenor Max Lorenz als Siegfried. De opname van de voorstelling in Bayreuth op 16 augustus 1952 is te verkiezen boven de opname in de Scala van 4 april 1950 onder leiding van Wilhelm Furtwängler. Hier in zijn laatste Bayreuth-Siegfried – na een carrière van 25 jaar grote Heldenpartijen – klinkt Max Lorenz fitter dan in de Scala. Lorenz was één van de grootste Heldentenoren aller tijden en waarschijnlijk de beste Siegfried ooit. Hij zong de rol van de oudere Siegfried in Bayreuth maar liefst in tien seizoenen. Wie door zijn schmieren en de onnauwkeurigheden heen kan luisteren (muzikale notatie was voor Lorenz relatief), hoort hier een grote Held Siegfried. Lorenz was in 1952 een veteraan omringd door een nieuwe generatie Bayreuth-zangers. Zo werd de rol van Brünnhilde gezongen door de sopraan Astrid Varnay. Varnay was waarschijnlijk de belangrijkste ‘Götterdämmerung’-Brünnhilde ooit en zong de rol in Bayreuth tussen 1951 en 1967 in maar liefst 15 seizoenen! Als je haar haar portamenti kunt vergeven, wordt je overrompeld door haar brede middenregister, enorme “Durchslagkraft” en stevige hoogte. Varnay zingt de rol hier overigens expressiever dan tijdens haar Bayreuth-roldebuut van een jaar eerder. De Duitse bariton Hermann Uhde zong de rol van Gunther in het naoorlogse Bayreuth van 1951 tot en met 1957 in ieder seizoen. Hij is één van de meest indrukwekkende Gunthers op CD met een sterke portrettering, vaste toon en verstaanbare uitspraak. Martha Mödl is een markante Gutrune en is hier tevens te horen als de Derde Norn (zij zong in Bayreuth in ‘Götterdämmerung’ eveneens de partijen van Brünnhilde en Waltraute). Josef Greindl zong in 1952 voor het eerst in Bayreuth zijn Hagen en zou er in de rol twaalf seizoenen lang te horen zijn. Ook de Duitse dirigent Joseph Keilberth maakte in 1952 zijn Bayreuth-debuut. Hij dirigeerde ‘Der Ring des Nibelungen’ in Bayreuth vijf seizoen van 1952 tot en met 1956. Keilberth was een echte zangersdirigent en laat overal de zang tot zijn recht komen. Deze opname is overigens te verkiezen boven de uitvoering van ‘Götterdämmerung’ van een jaar eerder, waarmee Bayreuth heropende na de Tweede Wereldoorlog. De debuterende zangers en het orkest onder leiding van Hans Knappertsbusch – maar ingestudeerd door Herbert von Karajan – klinken daar onwennig.
Myto MCD 00206 (4 CDs) / Archipel 0113-12 (12 CDs)

3.
Deze uitvoering van ‘Götterdämmerung’ uit 1949 was onderdeel van de allereerste complete studioregistratie van ‘Der Ring des Nibelungen’. De uitvoering werd “live” voor publiek in Wenen opgenomen met solisten van de Weense Staatsopera en zou het begin betekenen van de wereldcarrière van de hoogdramatische sopraan Gertrude Grob-Prandl. Zij was hier nog maar 31 jaar en sprong in nadat Helena Braun na ‘Die Walküre’ afzegde voor Brünnhilde. Grob-Prandl zorgde voor een sensatie door de virtuositeit en de oerkracht van haar stem. Haar zinderende hoogte, expressie, volume en gestuwde emissie zijn verbluffend. Dit is overigens de enige opname, waarop zij in een complete uitvoering als de ‘Götterdämmerung’-Brünnhilde te horen is. De Duitse Heldentenor Günther Treptow is één van de belangrijkste Heldentenoren aller tijden en hij zingt de titelrol met een ongelooflijk donker timbre en een opvallend vermogen vocaal te kleuren. Hij heeft zelfs een fantastische hoge C in de derde akte in huis! De Duitse bas Ludwig Weber laat met zijn 52 jaar gezag horen als Hagen. Rudolf Moralt – een neef van Richard Strauss en dirigent van de Weense Staatsopera van 1940 tot aan zijn dood in 1958 – geeft met de Wiener Symphoniker een onomwonden lezing.
Myto MCD 00191 (4CDs) / Gebhardt JGCD 0040-12 (12 CDs)

4.
Bayreuth 1960 markeert de eerste tetralogie-enscenering van Wolfgang Wagner. En op 28 juli 1960 hoorde Bayreuth voor het eerst de Zweedse sopraan Birgit Nilsson in de rol van ‘Götterdämmerung’-Brünnhilde. Zij zou de partij in Bayreuth tot en met 1967 in zes seizoenen zingen. Met betrokkenheid en absolute zekerheid zingt zij de sterren van de hemel. Dankzij Birgit Nilsson was er sinds 1960 in Bayreuth een vrije dag tussen ‘Siegfried’ en ‘Götterdämmerung’. De Duitse tenor Hans Hopf wordt met Hans Beirer gezien als één van de laatste, grote Heldentenoren. Hopf had sinds 1952 niet meer in Bayreuth gezongen en zong de beide rollen van Siegfried in Bayreuth in 1960 voor het eerst. Hopf was hier op de top van zijn kunnen. Hij zingt met een krachtige tenor, een grote klank en een onuitputtelijke reserve. Even vergaloppeert hij zich in de finale van de vierde scène van de tweede akte. De Amerikaanse bas-bariton Thomas Stewart was hier aan het begin van zijn Wagner-carrière en voor Bayreuth al in een vroeg stadium ontdekt door Wolfgang Wagner. Hij zou de rol van Gunther tot en met 1972 acht seizoenen in Bayreuth zingen. De Duitse bas Gottlob Frick was op dat moment de meeste zwarte bas ter wereld en is een sinistere Hagen. De Duitse dirigent Rudolf Kempe is minder breed dan zijn voorgangers en houdt het orkest doorschijnend. Hij laat de muziek vloeiend stromen met oor voor tekst en harmonie.
Myto MCD 00273 (4 CDs) / Audiophile Classics APL 101.846 (14 CDs)

5.
Dit is een opname van een radio-uitzending van een matinee live-uitvoering op 11 januari 1936 in de Metropolitan Opera House van New York. Het is de enige opname waarop Lauritz Melchior in de complete live-uitvoering van ‘Götterdämmerung’ te horen is en daarom alleen al interessant. De Deen Melchior zong alle grote Heldentenorpartijen van de Met in de jaren dertig en veertig en hij was er tussen 1926 en 1950 in 519 voorstellingen in Wagnerrollen te horen. Volgens zijn autobiografie ‘Tristanissimo’ zong hij de oudere Siegfried tussen 1927 en 1949 107 maal. Melchior klinkt minder open in de hoogte dan de Heldentenoren Suthaus, Lorenz, Treptow en Hopf, maar zijn warme stem, frasering en fijngevoeligheid zijn meesterlijk. Luister hoe hij de juiste muzikaal kleur vindt voor het moment, dat hij gedrogeerd is in de tweede scène van de eerste akte. Dit is ook de enige opname van ‘Götterdämmerung’ met de Australische sopraan Marjorie Lawrence als Brünnhilde. Haar levensverhaal mag bekend worden verondersteld (zie Boeken). Deze voorstelling was haar eerste ‘Götterdämmerung’-Brünnhilde in de Met, drie en halve week na haar Met-debuut. Lawrence zong de rol zes keer in de Met. Haar stem is fris, soepel en de zilveren topnoten zijn als een laser. Voor deze voorstelling had zij een paard het operahuis binnengesmokkeld en tijdens de opofferingscène van Brünnhilde reed zij te paard in de vlammen, zoals Wagner het had voorgeschreven. Zij was de eerste Brünnhilde, die dit in de Met deed en je hoort op deze opname het spontane applaus hiervoor van het verbaasde publiek in de laatste maten. Daarom alleen al is dit een document! De Duitse bas Ludwig Hofmann is een angstaanjagende Hagen en met zijn granieten geluid, legato en open hoogte een voorbeeld voor alle Wagner-bassen. De Hongaars-Joodse bas-bariton Friedrich Schorr zingt de rol van Gunther. Schorr geldt als één van de belangrijkste Wagner-zangers van de 20ste eeuw en hij zong tussen 1924 en 1943 in de Met in ruim 450 uitvoeringen. Zijn grote, krachtige en vaste bas-bariton is indrukwekkend en het één-tweetje tussen Schorr en Hofmann in de eerste scène van de eerste akte is opwindend. Artur Bodanzky dirigeerde in de Met tot zijn overlijden in 1939. Zoals altijd is hij in Wagner wat zwaar op de hand en de snelle tempi en vele coupures zijn typerend voor hem. Er zijn vier coupures: In de prelude is een gedeelte uit het trio van de Nornen geschrapt, in de eerste akte uit Brünnhildes partij in het duet met Waltraute, uit de finale van de tweede akte en voor het “Starke Scheite” in de laatste akte. Puristen zijn dus gewaarschuwd. Een schitterende uitgave voor hen, die door de technische tekortkomingen van een opname heen kunnen luisteren.
Archipel ARPCD 0007 (3 CDs) / Naxos 8110228-30 (3 CDs)

Bonus:

Opnieuw Bayreuth, maar nu 17 augustus 1956. Net als bij Keilberth zingen Astrid Varnay als Brünnhilde, Josef Greindl als Hagen en Hermann Uhde als Gunther, maar Wolfgang Windgassen is Siegfried. Wolfgang Windgassen was geen echte Heldentenor, maar weet wel een held te “gestalten”. Deze uitvoering is uiteraard interessant vanwege Gré Brouwenstijn als Gutrune. Zij zong de rol twee seizoenen in Bayreuth. Brouwenstijn is in eerste instantie een ronde, romige Gutrune, maar in de derde scène van de laatste akte gaat zij los en is zij fantastisch, heen en weer geslingerd tussen angst, verdriet, woede en wanhoop. Ook de opname van haar Bayreuth-‘Götterdämmerung’ uit 1955 gedirigeerd door Joseph Keilberth verscheen op CD op het label Testament, maar de uitvoering van 1956 is boeiender door dirigent Hans Knappertsbusch. Knappertsbusch heeft opmerkzaamheid voor de finesses en neemt daar de tijd voor. Zijn lezing wordt daardoor evenwichtig met een juiste menging van concentratie, spanning en kalmte. Vreemd klinkt het wel om Jean Madeira (Waltraute) en Astrid Varnay (Brünnhilde) ook in dubbelrollen van respectievelijk de Eerste en de Derde Norn te horen, ook al was dat destijds gebruikelijk.
Andromeda ANDRCD 9016 (4CDs)

Bij het Wagner Festival in Paris in 1930 was de Duits-Joodse sopraan Henriette Gottlieb één van de Walküren naast Frida Leider en Nanny Larsen-Todsen. Het platenlabel Pathé besloot tot de opname van omvangrijke scènes uit ‘Der Ring des Nibelungen’ in de studio met de bezetting van het Festival en Franz von Hoesslin als dirigent. Henriette Gottlieb nam toen de Brünnhilde-partijen in alle drie ‘Ring’-werken voor haar rekening. Waarschijnlijk vanwege haar geringe lengte heeft zij de rol nooit op de bühne gezongen. Na 1934 kon Henriette Gottlieb door de machtsovername van de Nazi’s in Duitsland niet meer optreden. Zij bleef in Berlijn wonen en werd op 24 oktober 1941 met haar echtgenoot opgepakt en naar het concentratiekamp Łódź in bezet Polen gedeporteerd, waar zij op 2 januari 1942 onder onmenselijke omstandigheden allebei zijn omgekomen. Henriette Gottlieb is op deze opname te horen in een fors gereduceerde versie van “Starke Scheite”. Verder is de pas 30-jarige bas Ludwig Weber te horen als Hagen, hier zo’n 20 jaar voor zijn vertolking bij Moralt! Opmerkelijk hoe identiek zijn frasering van “Hier sitz ich zur Wacht” en de oproep van de vazallen is vergeleken met de opname van 1949! Tenor Walter Kirchhoff is een vurige Siegfried is het begin van de vierde akte met de Rheintöchter. Een must-have voor alle Wagner-liefhebbers!
Gebhardt JGCD 0016-3 (3 CDs)