© Enrico Nawrath
‘Lohengrin’ in Bayreuth van de ratten besnuffeld
‘Lohengrin’ is altijd een ondergeschoven kindje geweest op de Bayreuther Festspiele. Tot en met de Tweede Wereldoorlog werd zij van alle tien grote Wagneropera’s het minst vaak gespeeld. Tijdens het 99ste Bayreuther Festspiele 2010 is de nieuwe enscenering een ‘Lohengrin’-productie van de bijna 70-jarige regisseur Hans Neuenfels. Een storm van boegeroep viel hem – maar ook de zangers – ten deel.
‘Lohengrin’ (1850) is de zesde opera van Richard Wagner (1813 – 1883) en werd van alle tien grote Wagneropera’s tijdens de Bayreuther Festspiele het minst vaak gespeeld. De meest recente ‘Lohengrin’-productie in Bayreuth was van Keith Warner en speelde vijf jaar geleden na zes seizoenen voor het laatst. Bekende Lohengrins in Bayreuth waren Paul Frey, Peter Seiffert, Peter Hofmann en Sandor Konya en de rol betekende dit jaar het Bayreuth debuut van Jonas Kaufmann. Kaufmann liet echter voor de laatste twee uitvoeringen verstek gaan. Gelukkig had hij nog wel gezongen in de eerdere voorstellingen, waarbij al de meeste pers aanwezig was geweest.
Voor de laatste opvoering in de ‘Lohengrin’-reeks werd Kaufmann vervangen door Simon O’Neill. De Nieuw-Zeelandse tenor – één van die eeuwige invallers, zelfs een paar dagen eerder was hij nog voor Johan Botha ingesprongen in ‘Fidelio’ op het muziekfestival Grafenegg – maakt zo zijn Bayreuth-debuut. Hij is een karaktertenor à la Wolfgang Schmidt en na zijn optreden werd hij sportief bejubeld door het Bayreuther publiek. De Duitse Annette Dasch debuteert in Bayreuth en zingt Elsa met haar lyrische, eenkleurige Haydn / Mozart-sopraan. In met name de derde akte komt ze dan ook te kort. De Duitse sopraan Evelyn Herlitzius brult zich hysterisch door de partij van Ortrud. Haar stem heeft enorme “Durchschlagkraft” en het is allemaal vooral hard. Ze glijdt naar de hoge noten toe en “pusht” waardoor zij continu te hoog intoneert. “Entweihte Götter” zong zij werkelijk een semitoon te hoog. Hans-Joachim Ketelsen sprong in voor Lucio Gallo en was goed verstaanbaar. Vocaal dus opnieuw geen hoog Bayreuth-niveau, maar muzikaal was deze ‘Lohengrin’ nog acceptabel vanwege de 31-jarige dirigent Andris Nelsons. De Let behoort tot de jonge generatie veelbelovende dirigenten en maakt dit jaar zijn debuut op de “grüne Hügel”. Hij schept een prachtig gepolijste en compacte klank. Het is doorschijnend, dromerig, warm, gedetailleerd, elegant, kleurrijk en spannend. Daarnaast ondersteunt hij ook de solisten nog eens uitstekend. Het onberispelijke koor ingestudeerd door Eberhard Friedrich is indrukwekkend verstaanbaar en glansrijk.
De enscenering is zoals gezegd van de hand van regisseur Hans Neuenfels, die met deze ‘Lohengrin’ op nota bene bijna 70-jarige leeftijd nog zijn Bayreuth-debuut maakt. De cultfiguur Neuenfels is controversieel en regisseert nauwelijks buiten Duitsland. Eenmaal eerder slechts ensceneerde hij Wagner (in 1994 ‘Die Meistersinger von Nürnberg’ in Stuttgart). Zijn ‘Lohengrin’ is een travestie van de opera en speelt zich af in een steriel dierenlaboratorium in Brabant. De koorleden verkleed als witte, zwarte en roze ratten bevinden zich 2/3 van de avond op het toneel en cirkelen om de scènes, zoals de personages om de verboden vraag. Ook wordt ongedierte geprojecteerd, maar de drie onduidelijke video’s getiteld “waarheden” voegen niet veel toe. Verder is er volgens Neuenfels geen liefde meer in de wereld en ziet hij de liefde in ‘Lohengrin’ als een experiment. De zwaan is al lang niet meer het mooie en geheimzinnige symbool en is als een teken van liefde volop aanwezig in de productie. In de tweede akte wordt zij zelfs door Ortrud verkracht.
Neuenfels’ ‘Lohengrin’ is schimmig, hypothetisch en versplinterd. Dit maakt de opera eendimensionaal, neutraal en bloedleeg. De vraag laat zich herhaaldelijk stellen wat Neuenfels met zijn enscenering bedoelt en ook het lezen van het programmaboekje verheldert niet, nog afgezien van het feit, dat het lezen van een verklaring nodig is om de voorstelling te begrijpen. Neuenfels weet het verhaal – en zelfs zijn versie – helaas niet goed te vertellen en veel beeldsymboliek is vaag. Zijn ‘Lohengrin’ balanceert tussen kunst en kitsch en je kunt je afvragen of Neuenfels geen andere setting voor zijn boodschap kon aanwenden. Een storm van boegeroep viel hem ten deel en bij de laatste voorstelling kwam hij demonstratief meerdere malen clownesk op om het gejoel in ontvangst te nemen.
De Bayreuther Festspiele 2010 is het eerste seizoen zonder Wolfgang Wagner, die in maart van dit jaar op 90-jarige leeftijd overleed en het festival vele decennia lang had geleid. Twee jaar geleden droeg hij de leiding over aan zijn twee dochters, die inmiddels hebben aangekondigd een onderzoek naar het Naziverleden van de Bayreuther Festspiele en de Wagnerfamilie in te stellen. Dit zal een onafhankelijk project worden zonder controle of steun van het festival zelf ten teken van de nieuwe openheid en frisheid van de Bayreuther Festspiele. Of deze ‘Lohengrin’-productie ook gezien moet worden als een teken van de nieuwe Bayreuthfrisheid zal de toekomst uitwijzen.